Ж. Долгорсүрэн (Ph.D. Профессор)
Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷íèé àõóé ñî¸ëûí îíöëîã íü Õ¯Í-ÌÀË-ÁÀÉÃÀËÜ ãóðâûí áèò¿¿ öàãèðãàí õîëáîîíä òóëãóóðëàñàí ñî¸ë èðãýíøëèéí áèå äààñàí õýâ ìàÿãèéã á¿ðä¿¿ëñýíä îðøèíî. Ìîíãîë÷óóäûí ýëýíö ºâã¿¿ä àäãóóñ àìüòíûã ãàðøóóëæ ãýðèéí áîëãîí, ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé Òºâ Àçèéí ºíäºðëºã á¿ñýä çîõèöñîí àæ àõóé , ¿éëäâýðëýë, îðîí ñóóö, õîîë õ¿íñ, ýäëýë õîãøèë, õóâöàñ õóíàð çýðýã ýä ºëãèéí òºäèéã¿é ýðäýì îþóí, ø¿òëýã áèøðýë, óòãà ñî¸ëûí áàÿëàã ºâèéã á¿òýýñíèé íýã áîë тахилгын ¸ñоí þì.
Монголчуудын хувьд уул, усаа шүтэн дээдэлж овоо босгож, тахилга үйлдэх зан үйл нь анх бөөгийн шүтлэгтэй холбоотойгоор үүсч улмаар бурханы шашны нөлөөг авч хөгжжээ. Уул, овоо, газар, усыг тахин шүтэх зан үйлийн ул мөр монгол бичгийн болон аман яруу найрагт уламжлагдаж ирсэн юм. Уул, овоо тахих ёс дотроо олон бүрдэл хэсгүүдтэй бэлгэдэлийн цогц соёл юм.
Тахилга гэдэг нь уул, ус, байгаль дэлхийн эзэд (лус, савдаг, навдаг, шивдэг)-ийг хүндэтгэн дээдэлж, од, гараг эрхэсийн орчил хөдөлгөөний хамгийн сайн тохиол буюу сайн өдөр, цагийг олж, нутгийн ард олон тухайн нутаг орондоо хамгийн ихээр хүндэтгэн дээдэлдэг уул, усандаа идээ, ундааныхаа дээжийг өргөн хүндэтгэл үзүүлж, сүсэглэн залбирч, мөргөл үйлдэх ёслол буюу нүүдэлчин хүмүүний байгалийг дээдлэх соёлын цогц илэрхийлэл юм. Тахилга нь зүгээр нэг байгальд хүндэтгэл үзүүлсэн ёслол төдий зүйл бус. Энэ нь уул, усныхаа амин чанар болох лус савдагийг аргадаж, тэдэнтэй оюун санааныхаа хүчин чадлаар холбогдон харилцаж, хүн-байгалийн хүйн холбоо хэлхээг бататган дээдэлсэн оюуны соёлын нандин өв мөн. Тайлга, тахилгын ёсон тэр чигээрээ хүн, байгалийн харилцаанд хатуу дагаж мөрдөх амьдрал, үйл ажиллагааны хэм хэмжээг өөртөө агуулсан байх бөгөөд тэр чанараар хорио цээрийн соёлоор баялаг юм. Өөрөөр хэлбэл монголчууд нэн эртнээс нааш бичигдсэн хууль цаазын зэрэгцээгээр бичигдээгүй аман хууль буюу хорио цээрийн ёсны хэм хэмжээний хүрээнд байгалиа хайрлаж хамгаалах нандин соёлын хэм хэмжээг бүтээн уламжлуулсан ард түмэн. Ялангуяа бичигдээгүй аман хууль, хорио цээрийн ёс нь тайлга, тахилгын зан заншлаар хатуу мөрдөгдөн хэвшсэн юм.
Монголын аль ч нутагт тахилгат газар элбэг дайралддаг бөгөөд одоо ч тэр хэвээр байна. Тахилгат газарууд дараах онцлогуудаар бусад газараас ялгардаг. Үүнд:
§ Тахилгат газар тухайн нутаг орондоо хамгийн сайхан сүрлэг өндөр уулс, өргөн гол, мөрөн, нуур, онцгой сонин тогтоцтой хад, мод, овоо, байх нь олонтаа.
§ Тахилгат газарт бишрэл, хүндэтгэлийг төрүүлэхээр сайн, сайхныг бэлгэдсэн нэр өргөмжилсөн байдаг.
§ Тахилгат газарын онгон төрх байдал нь тахин шүтэж ирсний нөлөөгөөр бусдаас илүү сайн хадгалагдсан байдаг онцлогтой.
§ Өвөг дээдсээс үе уламжлан тахин шүтэж ирсэн газар нутаг байдаг.
§ Тахилгат газарын өвөрмөц байдлаас үүдсэн тахилгын судар, домог, ерөөл, магтаалтай.
§ Тахилгат газар бүр өвөрмөц зан үйл, ёслол, хорио цээрийн ёс горимтой.
§ Тахилгат газар бүр хүмүүсийн сүсэглэн ханддаг өөрийн гэсэн өвөрмөц дүр бүхий эзэн (лус, савдаг)-тэй байна.
Тахилгат газруудыг хэн хэрхэн тахиж байгаагаас хамааран улсын, төрийн, аймаг, сум, орон нутгийн, отог овгийн, хот айлын хэмээн ангилж болно. Тухайлбал, Алтай, Хангай, Хан Хэнтий, Бурхан Халдун, Богд хан, Отгонтэнгэр, Суврага хайрхан зэрэг уулс, Хөвсгөл, Увс нуур, Орхон, Сэлэнгэ, Хэрлэн зэрэг гол мөрөн нь эртнээс нааш төрийн (үндэсний) хэмжээнд улс орон даяараа тахин шүтэж ирсэн тахилгат газрууд юм.
Хятадын Тан улсын түүхэн сударт тэдэглэснээр Хүннүчүүд VIII зуунд уул овоог тахиж байсан, мөн Орхон мөрний хөвөөнөө амьдарч асан Түрэгийн хаад Отгонтэнгэр уулын овоог тахиж тайж, рашаан усыг нь эм, эмнэлэгт ашиглаж байсан тухай мэдээ бий.
“Хүннү нар шинэ оны тэргүүн, хаврын эхэн сард хүннүгийн цөөн тооны ахлагчид Шаньюн ордны дэргэд орших сүмд цугладаг байсан ба 5 дугаар сард Луут хотод олон тооны ахлагчид цуглаж тэнгэр, газар, өвгөдийн сүнсийг тахидаг байсан”[1]гэдэг.
“Монголын нууц товчоо”-нд “Бурхан Халдун уулыг өглөө бүр мялаасугай, өдөр бүр өчиг, үеийн үедээ өнөд тахисугай” гэж тэмдэглэжээ. Хэнтий аймгийн Хэрлэн Баян улаан уулын орой дээр Чингис хааныг хорин долоон насан дээрээ хаан суусныг бэлгэдэж хорин долоон овоо босгосон байдаг[2]. Мөнх хаан хөх барс жил (1254 он) Хөх нуурын зүүн дэх наран саран хайрхан ба Хөх нуурыг тахисан байна. Энэ тахилгад 40 мянган морь цэрэг оролцсон гэдэг. Цахарын мянган хөл цагаан нутагт Хубилай хааны хэдэн хүүхдийн хүйсийг булсан газарт тэмдэг болгож босгосон “Хүйс овоо” одоо болтол байсаар байна. Шанду хотоос өмнө Хүлэн нуурын орчим байх Саадагийн овоо бол Чингис хааны Сайр хээрт цэрэглэж явахдаа саарсан сум саадгаа тайж тахиж босгосон овоо гэж нутгийн хүмүүс хуучилдаг. Чингис хаан болон Хубилай хааны үед өрнө зүгт дайтаж байсан цэргүүд явах замдаа мод, чулуугаар маш олон овоо босгож буцах замын тэмдэг болгож байсан тухай сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэжээ. Чингис хааны цэрэг аливаа нэгэн хэргээр хуран чуулахдаа тэр газарт босгосон “Хурах овоо” нь одоо хүртэл монголын нутагт олон тааралддаг. Жишээ нь: Туулын хар шугуйд Ван хаан Тойролтой уулзалдан найрамдахдаа босгосон овоо одоо Богд уулын зүүн талын Төрхурахын хажуу дахь хөтөл дээр буй[3].
Монголын нууц товчоонд Чингис хаан “Өшөөт дайснаас, Өршөөн аварч, Өнчин бидний, Өмөг болсон, Өндөр дээд, Бурхан Халдун чамайг, Өглөө бүр мялааж байя, Өдөр бүр тахиж байя, Үрийн үрд, Үүрд тахиж, Үе тутам, Үргэлж шүтье... гэж бүсээ хүзүүндээ эрих мэт өлгөж, малгайгаа гарт сэгэлдэргэлж, гараар өвчүүгээ дарж, наран өөд хандаж, Бурхан Халдунд есөнтөө сөгдөж өчин, сацал сацав”[4] гэжээ. Энэ нь төрийн их тахилгат Бурхан Халдун уулын тахилгын соёл их эзэн Чингис хааны үеэс өнөө хүртэл өвлөгдсөөр уламжлал нь тасраагүй байгааг гэрчилнэ.
VI-VII зууны үед Монгол газарт нутаглаж байсан Түрэгүүд 5 дугаар сард Тарим голыг тахиж байжээ[5].
Монгол орны нийт нутагт 1200 гаруй уулыг нэн эрт цагаас тахиж ирсэн. Эдгээрийн ихэнхи нь гол, мөрөн, нуур, цөөрмийн эх болж байсан аж. Өөрөөр хэлбэл ус үйлдвэрлэх эх болсон уул овоог тайж тахих зан үйл нь хүн-байгалийн хүйн холбоог бататгасан эрхэм соёлын өв мөн.
Тахилгыг хийхдээ эхлээд зурхайн ёсны дагуу сайн өдөрийг сонгож тогтоогоод нутгийн ард иргэдэд тахилга болох тухай зар хүргэдэг. Тахилга болох өдөрийн өглөө иргэд эртлэн босож, ихэвчлэн нар мандах үед тахилга эхэлдэг. Тахилгад оролцох хүмүүс бүгд идээ будаагаа авч, гоёлын хувцасаа өмсөж, ёслол хүндэтгэл дүүрэн тахилгад оролцоно. Овоо, тахилгад гар хоосон оролцохыг цээрлэдэг. Гэрийн эзэн нэг дунд ташуур (архи хадгалдаг сав) шимийн архитай очно. Мөн түүхий сүүний бяслаг шахаж бэлтгэн хайрхандаа өргөхөөс гадна, шүүсэн (тавгийн идээ) дээрээ тавьдаг хатаагүй шинэхэн хурууд ааруул, тусгайлан бэлтгэсэн ариун арц тэргүүтнийг авч очдог.
Тахилгыг жилд голдуу нэг удаа хийдэг бөгөөд урд жилийн тахилгын хонины ходоод авсан хүн дараа жилийн шүүсийг бэлтгэдэг ёстой аж.
Тахилгат уул, овоонд уулын эзэн хатад, хаалгач, цэрэг, эрдэнэсийн санг арвижуулан сахигч уулс толгод, ухаа гүвээ байдаг. Иймд тахилгын овоонд хүрэхийн өмнө эдгээр хүндлэгдэж заагдсан уул, овоонд хүндэтгэл үзүүлэн арц хүж уугиулж, цацал өргөн байж тахилгат овоондоо очдог уламжлалтай.
“Овоо”-г уул, усны эзэд (лус, савдаг, навдаг, шивдэг), онгод тэнгэрүүдийн орших газар хэмээн үздэг. Онгод нь тэнгэр, газар эзэн сахиулсантай шууд харьцаж чаддаг ид шидтэй шүтээн аж. Эртний бөөгийн шашин нь газрын тахилгаас үүдэлтэй бөгөөд тэр нь Этүгэн эх болно[6]. Этүгэн гэдэг нь газрын эзэн, газрын шүтээн гэх эртний утгатай үг. Этүгэнийг тахих үзэл нь цагийн эрхээр хувьсан хөгжсөөр тахилгын хэлбэрт шилжсэн байна. Энэ нь тус тусын оршин суугаа нутаг усыг далдын эзэнтэй гэж үзэх үзлийн илрэл юм. Монголчууд уул, ус хоёр өөртөө эзэн савдагтай гэж үзэж ирсэнийг “Уул савдагтай, ус эзэнтэй” гэсэн зүйр цэцэн үгнээс анзаарч болно. Энэ нь шүтлэг болж улмаар уул, ус, овоо тахих ёсон үүсч хөгжсөн байна. Мөн “Алтай дээрээ гарч арван гурван сангаа тавих” гэсэн цэцэн үг гарч улмаар шүтлэгийн нэгэн зан үйл болж дэлгэрсэн гэж академич П. Хорлоо бичжээ. Дээрхи хэллэг зүгээр нэг үүсчихсэнгүй, Алтайн савдгуудыг аргадаж дээдлэх үзлээс үүдэлтэй бөгөөд улмаар Алтайн уулсыг тахих тахилгын ёс заншил болж төлөвшсөн байна.
Уул, толгодын эздэд зориулан нутаг бүр өөрийн байгалийн тогтоцын онцлогоос хамаарч мод, чулуу, шороо, элс зэргээр овоо босгодог. Жил бүр тодорхой цагт уул, овоог тахидаг. Овоо нь төрийн тахилгат, тухайн орон нутгийн тахилгат, отог овгийн тахилгат овоо гэж байхаас гадна тахилгагүй уул толгодын овоо, хөтөл, давааны овоо, рашаан булгийн овоо, дурсгалын овоо, хошуу нутгийн хил захын тэмдэг овоо гэх мэт олон зүйл байна.
Овоо босгохоос хэд хоногийн өмнөөс газраа шинжин товлож, тухайн хошууны ноёд, захирагч нарт айлтган мэдүүлж зөвшөөрөл авдаг ёстой байв. Бурхан тэнгэрүүдэд сан тахил өргөн, газраа ариусгахын тухайд “Газрын эзний усан балин” (Савдаг чавдор), Гурван хувьт (Часүм), Тотгорын балин (Гэгдор) зэрэг номуудыг уншиж, цагаан зүгийн үйлсийг бүтээхэд хань нөхөр болохыг гуйж, хар буруу зүгийнхнийг үлдэн хөөх зан үйлийг гүйцэтгэдэг. Энэ нь нүүдэлчин монголчууд байгалийг амьдчилан шүтэхийн зэрэгцээгээр ертөнцийн амин чанарт хар, цагаан эрчим, сайн, муу шинж байгаа бөгөөд тэр нь хүмүүний амьдралд эерэг, сөрөг нөлөө үзүүлдэг гэх үзлийн тод илрэл юм.
Богд Зонховын айлдсан “Тарнийн зэрэг” (Агрим) болон газрын зан үйлийн бусад олон ном судраас номлосон мэт газраа ухаж Нагаража (Лүванжилбу) бурхны хумхыг бүтээж газартаа суулгана. Овоогоо босгохоос өмнө сан тавин “Долоон гишүүнт” (Янлагдүнба), “Арван зүгийн харанхуйг арилгагч” (Чогжүмүнсэл), “Өлзий хутгийн тусыг бүтээгч”(Дашдондов), “Уужим их балгад” (Ямбыдончир), “Билгийн зүрхэн” (Ширнэн), “Огторгуй газрын найман гэгээн” (Намсананжад), “Өлзий хутаг давхарласан” (Дашзэгва), “Алтан судрын дусал” (Сэржидотиг), “Лусын эрхийг дүүргэх” (Лүвангон)[7] хэмээх ном судруудыг уншдаг. Үүний дараа шашин номыг тэтгэгч бурхан сахиусуудад балин тахил өргөж “Зуун балинт” (Дормажарза), “Лусын балин” (Лүдор) зэргийг уншиж үйлсээ даатгана. Амин модон (Срогшин)-д лагшин дүр, амин модны тогтоолго тарнийг бичээд гол модоо босгоно. Түүнийг алсаар тойруулж чулуу болон тоосгыг зэрэглэн дүгрэг хэлбэрээр тойруулаад түүнийгээ арц тэргүүтэн анхилам үнэртэн, арвай буудай тэргүүтэн үр тарианы зүйл, үр самартай, шилмүүстэй мод зэргийг дүүртэл хийнэ. Тоосго буюу чулуугаар зэргэлсэн суурь хүрээгээ нар, салхи, бороо усанд эвдэрч хэмхрэхгүй бөх бат аргаар үйлдэн дээш нь овоолж үзэсгэлэнтэй бөгөөд сүр жавхлантайгаар сүндэрлүүлнэ. Энэ нь нутгийн хүн зоны хийморийг өргөсөн бэлдэлийн цогцолбор юм.
Овоог дан ганцаар болон овооны баруун, хойд, зүүн зүгт дөрөв дөрвөөр жижиг овоо босгон арван гурваар ихэвчлэн үйлдэх ёс байдаг. Тухайлбал, Хөвсгөл аймгийн нутагт “Өлийн арван гурван овоо”, “Цагаан чулуутын овоо” гэх мэт алдарт овооны цогцолборууд бий. Нум сум, жад тэргүүтэн зэр зэвсгийн зүйлийг арван гурав буюу түүнээс ч олныг овоо босгоход хийдэг ёс байна. Босгосон овоондоо бэлгэ дэмбэрэлийг бодолцож бас тухайн овоо босгосон уулын хэлбэр тогтоц, байр байдлаар нь овоонд нэр өгдөг ёстой. Овооны нэрийг цагаан торгонд бичээд суманд уяж нандигнана.
Өндөр газар, өл хөтөл, аян замын уулзварт овоо босгодог нь олон онгод эзэн савдгийг хуран цуглуулах нүүдэлчин хүмүүний үзэл бодлын илрэл юм. Иймээс хаа дайралдсан газар овоо босгодоггүй, учир зорилготой сонгосон газар босгож, түүнийгээ тахилгын орон болгодог байна. Монголчууд мод бургас огтлох, хад чулуу ховхлох, гол горхийг улаан, цагаан идээгээр буртаглах, өвс ногоог үр үндсээр нь тахлан сүйтгэх, ан амьтныг хомроголон авлах, шунахай сэтгэлээр амийг нь муулахыг ихэд цээрлэнэ. “Лус савдаг хилэгнэнэ”, “тэнгэр догширно”, “амь нас, мал хөрөнгөд цөв учирна” хэмээн сэжиглэж, тийм гай барцадаас хамгаалах зорилгоор нутаг усны эзэн савдгийг аргадан баясгах шившлэг, тарни шившиж, сан тавиулж, ном уншуулах зан үйлийг хийдэг.
Тахилгад зориулж тусгайлан зохиосон ном сударт нутаг орны эзэн савдгийг эхлээд урин залж, лянхуат тавцанд суулган залав хэмээн сэтгэлдээн итгэн бодож, хүслийн таван эрдэнэ болсон хүж, цэцэг, зул тэргүүтнээр тахил өргөн, түүний сайхан үнэрээр газар орны эздийг баясгадаг. Ийнхүү газарт бууж ирсэн эзэн савдаг, навдагийг улам баясгахын тулд тэдэнд зориулж хонь, ямаа, хөлөг морь, буур, бух тэргүүтнийг сэтэрлэх ёслол үйлддэг.
Сэтэрлэх зан үйл нь тухайн малыг бурхан тэнгэр, газар усны эзэн савдагт өргөж, дархлан онголж байгаа хэрэг юм[8]. “Сэтэр” гэдэг дархлах гэсэн төвд үг. Бурхны шашны нэгэн зан үйлийн нэр боловч энэхүү сэтэрлэх зан үйл бөөгийн шашины зан үйл дотор хамгийн том төрөлд тооцогддог. Монголчууд малаа сахиусандаа даатган алах, эдлэхийг тэвчин онголон сэтэрлэдэг уламжлалтай. Дундад зууны үе болж ирэхэд монголчуудын дотор мал сэтэрлэх ёсон ихэд өргөн дэлгэрч, тэрхүү зан үйлийн нийгмийн ач холбогдлыг нийтээр хүлээн зөвшөөрч төрийн хуулиндаа хүртэл хуульчлан баталгаажуулсан байна. Тухайлбал, 1640 онд Монгол-Ойрадын их цаазын 27.1 дүгээр зүйлд “Сэтэрт морь унавал морь авах болов” гэж заажээ. Энэ нь бусдын сэтэртэй малыг хэн нэгэн унаж эдлэх, авах, хулгайлахыг хориглосон, тийм үйлдэл гарвал шийтгэл оногдуулахыг хуульчилсан заалт юм[9]. Малын сэтэр нь олон төрөл байх бөгөөд тэдгээр нь үүрэг зориулалт, сэтэрлэх зан үйл, сэтэрийг ариулах ёс журам, баримтлах хорио цээрийн ёсны талаар харилцан адилгүй байдаг.
Овооны тахилгад холбоотой цээрийн ёсон. Монголчууд хар, цагаан, алаг ялгасан гурван сүлдээр овоо тахихдаа сохор, доголон, тахир, дүлий хүнээр тахилга хийлгэхийг цээрлэдэг. Хар сүлдний овоог тахихдаа төрдөггүй бүсгүй хүнийг овоонд ойртуулдаггүй цээртэй. Хараалын овоо, тангаргын овоо, бэлэвсрэлийн овоонд чулуу нэмдэггүй. Хил захын овоонд сул иргэд чулуу нэмэх нь байтугай ойртохыг ч цээрлэдэг. Иймд учир мэдэхгүй газар уул, овоонд хамаагүй ойртож, эргэж тойрохоос аль болохоор болгоомжилдог.
Овооны хурмал газар чулуу хөдөлгөж болохгүй. Хөрс шороог нь хөндөж малтаж болохгүй. Араатан жигүүртнийг элдэж, агнаж, цочоож, хөөж болохгүй. Овооны дэргэд нуур, гол, горхи, булаг, шандад биеэ угаа, наадаж тоглох, элдэв бузар буртаг юмыг хаяж гээхийг чанга цээрлэнэ. Овооны хажууд өтгөн, шингэний мөр үзэхийг хатуу цээрлэдэг.
Хулгай хийсэн, худал хэлсэн, цээрлүүлсэн, шийтгүүлсэн айлын нэг ч хүн овооны тахилгад оролцож болохгүй. Ийм хүнийг санаа нь бузартсан нүгэл үйлдэгч гэж үздэг. Олонхи нутагт овоо хайрханыг хүндэтгэж нэрийг нь хэлэхийг цээрлэдэг.
Гэрийн нь хүн нас бараад дөчин ес хоноогүй бол овоонд гарахыг цээрлэдэг. Учир нь талийгаачийг оршуулсны дараах 49 хоног бол буян хураах, түүний тулд гадагш эд мал гаргахыг цээрлэдэг хатуу хориотой хугацаа юм. Халуун ханиад, халдварт өвчин дэлгэрч хөл хорьсон газарт мөр гаргасан хүмүүс тахилгад орохгүй. Овооны хүрээ (хорио) газарт Монголоос өөр ястныг оруулахыг цээрлэдэг. Энэ нь овог аймгаараа овоо тахидаг заншлын уламжлал бөгөөд босгосон овоонд нь өөрсдийн өвөг дээдсийн шарилыг бумбалсан овоо ч байдагтай холбоотой байх магадлал их юм. Ийм овооны ойролцоо өөр ястан үндэстнүүдийг ойртуулдаггүй уламжлалтай. Овооны дэргэд наймаа худалдаа хийх зэрэг олон бужигнаж, шүтлэг хүндэтгэл алдарахыг цээрлэдэг.
“Овоо тахисны дараа овооны орчимд буй нуур цөөрмийн загас жараахайг барихыг цээрлэнэ. Овооны сахиулсан хилэгнэхээс сэрэмжилж буй хэрэг юм. Овоо тахисны дараа мод, чулууг дураараа хөндөх, хөдөлгөхийг цээрлэнэ. Тахилга талаар болно гэнэ. Овооны найр наадамд охин хүүхэд уралдааны морь унахыг цээрлэнэ. Унаваас охинд ээлгүй болно гэнэ. Овооны дэргэдүүр морь унаанаас буулгүй, овоонд чулуу өргөлгүй өнгөрөхийг цээрлэнэ. Зөрчвөөс үйлс бүтэхгүй гэнэ. Өөрөөр хэлбэл нүүдэлчин монголчууд цаг ямагт байгалийг аргаж, түүний хууль, жам ёсыг дагаж, байгальд хүндэтгэл үзүүлэх өргөн дэлгэр соёлыг бүтээсэн нь эндээс тод харагддаг.
Тухайлбал, овооны дэргэдэх уул, толгой, газрыг тайхыг цээрлэнэ. Овооны сахиулсан зайлна гэж үздэг. Энэ нь тухайн нутаг оронд уул, усны онгон орших нэг л онцгой цэг байх бөгөөд энэ нь тэр нутгийн овоо мөн гэж үздэгтэй холбоотой байна. “Овооны хажууд ан гөрөө хийх, улай гаргахыг цээрлэнэ. Нүгэл болно, сахиулсан хилэгнэнэ гэхийн учир тийнхүү тэвчинэ”[10].
Газар дэлхий, уул усны нэг догшин эзэн бол лус юм. Лус нь үүл үүсгэн, хур бороо оруулах сахиус бөгөөд лусын аймаг тоймгүй олон бий гэдэг. Лусыг могой буюу морьтой хүний дүрээр зурж тахих явдал их байсан. “Уул тахих ёслол бол чухамдаа уулын эзэн лусыг тахих ёслол болно” гэж академич Ц. Дамдинсүрэн бичсэн. Бурханы шашны домгоор бол лус нь хүн толгойтой, могой хэлбэрийн биетэй, газар дэлхий, уул усны эзэн, хүмүүн бусын амьтан гэдэг. Навдаг буюу орны эзэн нь орон нутгийн эзэн савдаг, сүлд болсон тэнгэр юм. Хүний толгойн оройн үсэнд ирж оршин хүний амь нас, хишиг буяныг сахин хамгаалдаг гэдэг. Иймд хүний толгойд гар хүрэх, морь, малын толгой руу цохиж нүдэхийг цээрлэн буян хишиг зайлна гэж үзэж иржээ[11].
Уул, овоонд эзэн савдаг бий болгохдоо тухайн газар орны байр байдал, байгалийн тогтоцыг ажин шинжиж ямар шинжтэй буйгаар нь бий болгох тохиол байжээ. Жич: Улаанбаатарын дэргэд орших Сонгинохайрхан уулын сангийн судрыг Их хүрээний нэгэн эрдэмт лам Төвдөөс залагдан ирсэн Лувсанпэрлэйжамцаас соёрхол эрэн зохиож өгөөч гэж хүссэн байдаг. Тэрхүү Төвдийн эрдэмт ламтан Сонгино хайрханыг шинжиж үзээд: Их цэргийн ноёны дүртэй уул юм. Тэгэхдээ айхавтар догшин юм байна. Хатуу үйлийг захин хүсэхэд түргэн бүтээх идтэй. Энэ уулын эзэн хөх бух унасан, араа соёо нь зөрсөн, архинд дуртай хөх өвгөн байна гээд уг хайрханы сан сэржимийг зохиожээ[12]. Үүнээс үзвэл сангийн судрыг зохиогчид нь уул, усыг шинжин, уул, усны эздийг сэтгэлдээ ургуулан уран сайхнаар сэтгэн бүтээж ирсэн уламжлал харагдаж байна.
Уул, усны эм савдагийг аргадаж тахих үзэл ард түмний дотор хүчтэй дэлгэрсэн бөгөөд хэрэв тэдэнтэй ёс бусаар харьцвал өвчин зовлон, өнчрөл хагацал ирнэ гэж үздэг. Хан хөхийн нуруу хүүхэн савдагтай. Энэ хүүхэн савдаг бол Тагнын уулын эрэгтэй савдагтай улирал бүр, сар бүр уулзан учирдаг. Энэ үед уул, усны нэр хэлэх, ууланд гарч элдэв үйлийг ажиглах, тэр тухайгаа хүнд хэлэхийг цээрлэдэг[13].
Захчин ястны тахиж ирсэн Улаан хайрхан уулын эзэн сэгсгэр үстэй охин савдаг байсан гэх ба тэр охиныг хагалбар имтэй гөрөөс болгон хувиргаж түүнийг нь мэдэлгүй буудсан анчин их өвдөж ядарсан гэж домоглодог.
Зарим овооны эзэн нь ноён, баатар жанжнаар дүрслэгдсэн байдаг. Иймэрхүү эзэнтэй уул нь монголын хил хязгарын уул байдаг нь гаднын дайсны аюулаас авран хамгаалах бэлгэдэл утгатай юм. Жич: Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутагт Баяндулаан уулын эзэн нь Догшин цэргийн буман аймгийн цог бадарсан их цэргийн царай хөх, хар хөх морьтой, их эрдэнийн чимэгтэй, цусан улаан жад барьсан, эдийн тэвшийг зүүн мутартаа барьсан, алив дайсныг даран устгах олон дагуултай цэргийн ноён догшин тэнгэр буй гэж сударт өгүүлсэн байна[14]. Хад чулуу, мод, бут руу хамаагүй шээж болохгүй тухай аман домог хууч яриа ч элбэг бий.
Энэ мэтээр тахилгат уул усны эздийг амаар домоглож, судраар зураглан ирсэн нь нүүдэлчин монголчууд нэн эртнээс байгалийг амьшуулж үзээд түүнийгээ уран сайхнаар төсөөлөн зураглаж дүр бүтээгээд, тэдгээр дүр бүхий онгон сахиус нь хүн, амьтны амьдралд онцгой нөлөө үзүүлдэг учир байгалийн ааш араншинг аргадан тайтгаруулах ёстой гэх үзлийн үүднээс энэ бүх зан үйл, хорио цээрийн ёсон үүссэн байна.
Монголчуудын тахиж ирсэн газар усны тоо 800 орчим байгаа бөгөөд эдгээрийн ихэнхи нь сан тахилгын судартай байснаас эрдэмтэн О.Сүхбаатар 280-аадыг нь цуглуулж[15] “Монголын тахилгат уул, усны судар оршвой” (2001) нэртэй ном бүтээжээ.
Огторгуй тэнгэрийг муу хэлэх, хараахыг цээрлэнэ. Зөрчвөөс тэтгэх тэнгэр хаяна, тэнгэр ниргэнэ, огторгуй муудна, хурмаст хилэгнэнэ гэнэ.
Оёж ширж гүйцээгүй улыг (гутлын) хөлдөө тааруулан үзэхийг цээрлэнэ. Үл хэрэгсвээс зүү хугарана. Оёо ширээс үл бүтнэ гэнэ.
Олон төллөсөн үнээ өтөлж үхвээс махыг нь идэхийг цээрлэнэ. Хүндлэхийн учир чоно, нохойны хоол болголгүй газарт булдаг заншилтай”[16]. Эмэгтэй хүн овоон дээр гарах ёсгүй боловч эм савдагтай (тэнгэр) бол гарч болдог.
Энэ бүх хорио цээрийн ёс бол монголчууд эрт цагаас байгалийн жам ёсыг танин мэдсэний үндсэн дээр түүний хуулийг даган мөрдөх олон арга замыг олж чадсаныг илтгэж байна. Өөрөөр хэлбэл монголчуудын байгаль хамгаалах соёл нь эдгээр эрхэм ёсон, зан заншил, хорио цээрийн ёсны хүрээнд хатуу мөрдөгдөн уламжлагдсан юм. Эдгээр нь хүн-байгалийн хүйн холбоог эрхэмлэн дээдэлсэн монголын нүүдэлчний соёлын үнэт зүйл, утга соёлын өв мөн бөгөөд энэ гайхам соёлоо өвлөн уламжлуулах, дээдлэн хөгжүүлэхэд олон тулгамдсан асуудал хуримтлагджээ.
Уул, овооны тахилгын өргөл. Цагаан идээ, махан шүүс, архи дарс гэсэн гурван зүйлээс тахилгын өргөл бүрдэх боловч үндсэндээ улаан өргөл, цагаан өргөл хоёр голлодог. Уул, овооны өргөлийг тахил тахих гэж нэрлэдэг. Тайж, тахих үйл нь гүн гүнзгий утга, нэн өргөн дэлгэр агуулгатай юм. Тахилгын өргөл нь үзэх, сонсох, үнэрлэх, амтлах, хүртэх таван мэдрэхүйд тулгуурлан бүтсэн байна. Энэ нь уул, овооны эздийг амьдлаг, хүмүүн чанартай гэж үзэж буйн илрэл юм. Уул, усны эзэдийг нэгд, Үнэр хөлөглөгч тэнгэр – үнэрийн чуулган болсон агь, ганга, арц, хүж, даль зэрэг таван зүйлийн тансаг үнэртэй ургамалыг уугиулж тахидаг. Хоёрт, Амт хөлөглөгч тэнгэр – элдэв ариун идээгээр амтыг тахина. Энд улаан, цагаан тахилга хамаарна. Гуравт, Харц хөлөглөгч тэнгэр – дүр, дүрс, өнгө гурван зүйлийн бөс даавуу тахилга. Энд хадаг, таван өнгийн бөс даавуу тахилга орно. Дөрөвт, Дуун хөлөглөгч тэнгэр – эгшиг дууны чуулган болох гурван зүйлийн дуугаар тахил өргөнө. Энд бөөгийн дуудлага, дуулал, хуур, хэнгэрэг гурав болно. Тавд, Хүртэхүйг хөлөглөгч тэнгэр – хар, цагаан өнгөөр тахил өргөнө. Энд хоёр зүйлийн өнгөний залам зурмын өргөл болдог.
Уул, овоог ёс төртэй тахихдаа гурван настай шар халзан хонь төхөөрч, хониныхоо толгой шийрийг хуйхлан бэлтгээд цагаан сарын шүүс тахилгын адил бүх зүйлийг ёс жаягаар нь хувааж уул, усны эздэд өргөдөг эртний уламжлал байдаг. Хонины махан шүүснээс гадна уул, овоонд таван тансаг идээний дээжээр тахилга мялаалгыг өргөдөг нийтлэг уламжлал бий. Үүнд: ааруул, ээзгий, бяслаг, өрөм, тос зэрэг идээгээр тусгайлан таваг засаж бөөллөг дууссаны дараа тавагтай таван тансаг идээнээс уул, овоондоо хэсэглэн өргөл өргөж дараагаар нь овоо тахилгад оролцсон хүмүүст тараадаг. Овоо тахилгад өргөдөг гурав дахь өргөл бол архи, айраг, сүү зэрэг цацлын өргөл гэж байдаг. Архи, айргийг уул, усны эздэд, сүүг тэнгэрт зориулан өргөдөг. Ийнхүү гурван өргөл өргөхийн зэрэгцээгээр уул, усандаа сан тавьж савдаг, шивдгийг баярлуулан ариутгадаг.
Уул, овооны тахилгын дараа ууц, шүүсийг хүндэтгэлийн ёс жаягийн дагуу хуваарилдаг. Ууц, шүүс нь өөрөө хүндэтгэлийн зэрэг дэвтэй зүйл. Энэ зэрэг дэвийн онцлогийг ууцыг таваглан өрөх өрлөгөөс харж болно. Хүндэтгэлийн дээд нь хонины толгой бөгөөд үүнийг зарим нутагт төөлэй гэж нэрлэдэг. Ямар мах сонгож ууц тавьсан нь өөрөө зочныг хир зэрэг хүндэлж байгааг илтгэдэг. Уул, овоонд очсон өндөр настан эцэг, эх, авга, нагац, ахас, дээдэс, төрийн албаны эрхэм хүндтэй хүнийг хамгийн дээдээр хүндэтгэж ууцны хамгийн дээд хүндэтгэлийн хэсэг болох дал, дөрвөн өндөр, хонот, шаант чөмгийг эхлээд өргөн барьдаг. Эр, эм хоёр хүн байхад эрэгтэйд нь дал, эмэгтэйд нь өвчүүг өргөдөг. Зээ нь нагацынхаа дэргэд дал барьдаггүй. Нагац нь зээгийнхээ дэргэд өвчүүнд гар хүрдэггүй зэрэг хүндэтгэл дээдлэлийн ёсыг хатуу баримталж иржээ. Овооны хүндэтгэлийн идээ, шүүсийг тахилгад ирсэн зочдын нас, зэрэг дэвийн эрэмбээр нь эхлээд ууц, өвчүү, дал дөрвөн өндөр, хавирга, хонт, шаант, дунд чөмөг, атгаал гэгчлэн дэс дарааллаар хүндтэй хүмүүсдээ өргөн барьдаг уламжлалтай. Сүүж, богтос, богино хавиргыг хүүхэд багачууд гэрийн эздэд хувь болгон өгдөг уламжлал одоо хүртэл монголчуудын дунд нийтлэг мөрдөгдөж байна.
Сан, сэржим өргөх ёс. Монгол хэлний сагнах, уугиулах, ариусгах гэсэн үгнээс үүдэлтэй сан тавих ёс нь бөө мөргөл, буддын шашны аль алид нь байх боловч бөөгөөс уламжлалтай соёлын өв гэж үздэг. “Сан” нь нэг талаас ариусгах, ариутгах гэсэн утга, нөгөө талаас хураах, арвижуулах, буян хурах гэсэн утга давхар илтгэж байна.
Бөөгийн олон төрлийн дуудлагыг хуримтлуулан авч нэгтгэн бичсэнийг бас сан гэж нэрлэдэг. Алтайн Урианхайчууд Алтайн уулсад арван гурван сан өргөдөг. Энэ нь дараах хэд хэдэн утгыг агуулдаг аж. 1. Арван зүг. 2. Гурван цаг. 3. Дөрвөн зүг. 4. Найман хөлөл. 5. Арван хоёр жилтний орон. 6. Арван өнгө. 7. Есөн мэнгэ. 8. Дөрөв, долоон орон. 9. Хийморь сүлд. 10. Арван хоёр жил. 11. Арван хоёр сар. 12. Арван хоёр өдөр. 13. Арван хоёр цагийг эзэлсэн ид шидтэй гайхамшгийн орон байдаг хэмээн үзэж энэ санг тавьдаг. Арван гурван сан нь дотроо дараах өргөн дэлгэр утга санааг давхар агуулдаг бэлгэ дэмбэрэлийн шинжтэй соёл юм. Үүнд, өвчин зовлонгүй эрүүл мэнд, хэрүүл маргаангүй эв найрамдалтай, хортой ариун бус идээ цагааг хатуу цээрлэж, бузартахаас болгоомжлон, атгаг муу санаатай хортон муу хүнээс хол зайдуу, гал усны гашуун зовлонгоос биеэ хамгаалан, галзуу нохой, догшин шувуу, араатны халдлага довтолгооноос болгоомжлон, эцэг, эх, үр саднаа асрамжлан, уг удмаа мэдэж, эр нөхөр, эмэгтэй ханийн эв дүйг эрхэмлэн хүндэтгэж, эд хөрөнгө, малын хишиг буянаа эрхэмлэн хайрлаж, арвижуулан, ариун дагшин онгон байгалиа тахин шүтэж, эцгийн гал голомт, онгон шүтээнээ ариун бус зүйлээр бузартуулахаас болгоомжлон галын цээр сахиж, бие, сэтгэлдээ орших сүр сүлдээ гаднын ад зэтгэр, хорлол, хэл амны бузараас хамгаалж өөрийгөө захиран эзэмдэж, хөх мөнх тэнгэр, эцэг дээдэс, эзэн Чингисийн онгон сүлд шүтээнээ сүсэглэн хүндэлж аж төрөх зэрэг утга санааг илтгэдэг байна.
Уул, овооны санг дээр цагт агь, ганга, даль, сурнаг зэрэг тансаг үнэрт таван ургамлаас бүтсэн тусгай сангийн бэлдмэлийг авч очиж уул, усандаа уугиулж, унгатган өргөл үйлддэг. Ариун сангийн өргөлөөр уул, усыг ариутган тэнгэр, газрыг хамтад нь баясгадаг байна. Аглаг ой тайга, уул, усны орой дээр элдэв янзын чөтгөр шулмас, муу сүнсийг зайлуулахын тулд сангийн утааг үүл мэт уугиулснаас тэр элдэв зүйлийг дарж, уулын тэнгэр лус, газрын эздийг баясгах сан тавих ёсыг бөө нэр дэлгэрүүлсэн байна. Сан тавих ёс газар нутаг бүрд өөр өөр байдаг. Сан тавихдаа хамба, арц, даль гурвыг ихэвчлэн голлодог. Аль болох ариун газар ургасаныг нь түүж сан тавина. Бөөгийн тахилд их ёсны, бага ёсны хоёр янз тахил байдаг. Бага тахилд архи, сүү, тавгийн идээ ордог бол их тахилд эдгээр дээр нэмж махан шүүс ордог.
Сэржим (цацал өргөх гэдэг үгийн хувирсан хэлбэр) нь тэнгэр, бурханд цай ундаа, сүү тараг, чихэр бурам, идээ, будаа, архи дарс, алт, оюу, мөнгө, зэргээр чимэглэсэн өргөл юм. Бас жимс, олон янзын идээ, ундаагаар сэржимийг өргөдөг. Зарим үед тухайн үйлийн зорилгоос шалтгаалан амьтны цусаар сэржим өргөх ёс ч байдаг. Сэржим олон янз. Тэнгэрт сэржим өргөснөөр гэм нүгэл арилж, их буян хурах бэлгэдэлийг агуулдаг зан үйл юм.
Уул, овооны тахилгын зан үйл нутаг нутагт өөр боловч тахих уулын хажуу бэлээс тахих, уулын орой дахь овоон дээрээс тахих гэсэн үндсэн хоёр ёс байна. Уул, овоог тахисны дараа ихэвчлэн уул, овооноосоо бууж тэгш тал дээр гал түлэн галын тахилгыг үйлдээд бөх барилдуулж, морь уралдуулж, уртын дуу хуураа тоглон наадаж багахан бэсрэг наадам хийдэг уламжлал нилээд түгээмэл юм.
Ийнхүү монголчууд Хүннү, Сүмбэ, Нирун болон Чингисийн үеэс уул, овоог тахин шүтэж дээрхи олон зүйл бүрдэл бүхий тахилгын цогц ёсыг уламжлан хөгжүүлсээр өнөө бидэнтэй золгуулжээ.
No comments:
Post a Comment