Sunday, January 15, 2012
For the mass RESEARCH QUESTIONNAIRE FOR DEFINING THE NATIONAL CAPABILITY TO SAFEGUARD INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN MONGOLIA
How do you do?
For the purpose to define the national capability to Safeguard Intangible Cultural Heritage this research is being carried out by United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization hereinafter referred to as UNESCO.
You can circle the respond that you are agree with and fill in the gaps.
I. COMPREHENSION OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND
ITS BEARERS AND WAYS TO FORM IN TO MASS
1. Are you a bearer of intangible cultural heritage /hereinafter referred to as ICH/?
1.Yes 2.No
2. If you are the bearer of ICH please, write the name of ICH which you bear?
.....................................................................................................................................................
3. Who, when, by what kind of criteria have you been identified as an ICH bearer?
....................................................................................................................................................
4. What kind of assistance do you need to transmit the ICH and to teach cultural heritage to young people?
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
5. What kind of trouble do you have in the transmission of your culture and heritage to future generation?
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
6. How do you feel and understand following ICH? /please, answer each question/
№ Question The best Fair A little Don’t know
1 Heritage of Chinggis khan 1 2 3 4
2 Mongolian language 1 2 3 4
3 Ancient Mongolian script 1 2 3 4
4 Mongolian Cyrillic script 1 2 3 4
5 Mongolian ger residence 1 2 3 4
6 Мorin khuur /Horse-headed fiddle/ 1 2 3 4
7 Blessing acclaim 1 2 3 4
8 Solution of a riddle 1 2 3 4
9 Mongolian traditional long song 1 2 3 4
10 Epic 1 2 3 4
11 Mongolian Tsagaan sar 1 2 3 4
12 Naadam 1 2 3 4
13 Shamanism 1 2 3 4
14 Buddhism 1 2 3 4
15 Traditional medical science 1 2 3 4
16 Traditional dance -bii bielgee 1 2 3 4
7. How did you get the information about ICH?
¹ Resource Regularly Sometimes Never
1 Television 3 2 1
2 Radio 3 2 1
3 Publishing issues 3 2 1
4 Friends, relatives 3 2 1
5 Cultural and arts’ event 3 2 1
6 In volume of family 3 2 1
8. Which is the most correct way to form mass comprehension of cultural heritage? ( please, choose 3-4 that you think the most important)
1.To make changes in the curriculum of all level of education, to add cultural heritage content
2.To increase the information about national culture in mass media
3.To operate specialized education, course
4. To organize mass education
5.To operate website
6.To encourage and to popularize and promote the bearers
7.Some others........................................
II. THE PROBLEMS TO INHERITE THE INTANGILBLE CULTURAL HERITAGE
1. What kind of domain of ICH is the most inherited on your territory?
1. Oral traditions and expressions, including language as a vehicle of the intangible
cultural heritage .................................................................................
………………..................................................................................
2. Performing arts ............................
..............................................................................................................
3. Social practices, rituals and festive events ....................................
.........................................................................................................
4. Knowledge and practices concerning nature and the universe ............................
....................................................................................................
5. Traditional craftsmanship ..........................................................
.................................................................................................
2. What kind of method and form do the bearers of ICH use for inheriting on your territory?
1. To be an example in everyday
2. Student-centered education
3. Academic education
4. Some others..........................................................................................
5. What kind of way is used to popularize and promote the bearers of ICH on your territory? /Arrange proper in order throughout the State and province/
Folk arts festival and competitive art examination
Competitions throughout the State or province
Feast
Holidays
Film
Exhibitions
Art work day /work of art concert/
Popularizing party
Publishing issues
Internet
Various training
Show business
Television program
Radio broadcasting
Photograph
Fashion design
Audio, video recordings
Advertisement
Registration and the study carry out by the State
The press
Registration and research of the government
Some others..................................................................................................................................
III. SAFEGUARDING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND PUBLIC PARTICIPATION AND CO-OPERATION IN THE DEVELOPMENT
1. Are there any specific ways to safeguard the ICH by increasing the participation of bearers or gifted ones and individuals, communities ?
1. To support a proposal’ an initiative, an activity of governmental and non-governmental organization, community and groups in the safeguarding of ICH
2. To involve aged people council, local council, ethnic groups in the activity of safeguarding ICH
3. To increase the participation of non-governmental organizations and individuals in any events
4. To organize training and seminars as providing public participation
5. To carry out festivals
6. To research and publicize the ICH bearers
7. Some others......................................................................................
2. Arrange in proper order the neccesary ways to improve the safeguarding the ICH?
To respect intangible cultural heritage of community, groups, individuals
To research and popularize ICH and its bearers
To safeguard, to support the research methods of the intangible cultural heritage in danger
To encourage the ICH bearers
To provide international cooperation and assistance
To pay wages to the bearers
To provide working conditions to pass down of ICH
Some others ........................................................................................................
3. How to increase young generations’ participation, initiative in the safeguarding of the ICH?
1. To organize meeting, education, seminar, show, exhibition, competition about ICH for young people
2. To develop mentality to be proud of nationality, native land, culture and heritage
3. To operate of all kinds of education, courses
4. To operate auditorium, center to introduce traditional custom and folklore
5. Some others ……………………………………………………
4. Since 2000, what measures dedicated to safeguard the ICH have you participated in? /conference, meeting, perfomance, exhibition, competition, festival, projects and programs so on /
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
IY. CURRENT SITUATION OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AS IN ECONOMIC PROCESS AND IT CONSEQUENCE
1. Arrange in proper order the followings which are more important for the inclusion of the ICH into the market economy?
Presenting features of national culture/to introduce national cultural peculiarity/
Advertising Mongolian customs, heritages and traditions
Providing economic growth
Creating new jobs
Don’t know well
2. The tourists, who came in your region, what kind of domain of ICH is especially interested?
1. Oral traditions and expressions, including language as a vehicle of the intangible cultural heritage
2. Performing arts
3. Social practices, rituals and festive events
4. Knowledge and practices concerning nature and the universe
5. Traditional craftsmanship
3. Which ICH domain is more interesting for tourists on your territory?
..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
4. As a result of becoming a cultural tourism product have any negative consequences encountered to the ICH? .....................................................................................................................................................................................................................................................................................
Y. IMPLEMENTATION OF THE POLICY CONCERNING THE SAFEGUARDING OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND CURRENT SINUATION
1. Please name the ICH which is the pride of on your territory?
....................................................................
2. Are there any Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding? Please, write down them.
.........................................................................
3. How do improve the participation of community, groups and individuals in the safeguarding the ICH?
..........................................................................
4. What can you do for safeguarding and transmission the ICH?
...........................................................
...............................................................
5. How often have those events such as meeting, art concert, anniversary, discussion been organized on your territory?
1.Regularly 2. Sometimes 3. Never 4. Do not know
6. Please, name the Mongolian heritages which are included in the List of World heritage by UNESCO?
1. .................................................................
2. .................................................................
3. .................................................................
4. .................................................................
5. .................................................................
6. .................................................................
7. .................................................................
8. .................................................................
7. Arrange in proper order the main factors which influence to the ICH in danger?
- Rapidly increased migration to urban areas or other countries
- Lack of understanding about the ICH among people
- High expansion of other culture
- Modern technical and technological usage is highly increased contrast demand of products made witn traditional methods is sensibly decreased
- Interest due on national culture pride, respect it and devote to learn it has gone down
- The ICH old-aged bearers diminished in number
- Social rating of the ICH and its bearers is not so good
- Implementation of Cultural policy from the government, support and assistance are insufficient
- The activeness and initiation of organizations and specialists who are in charge of the safeguarding the ICH is lacking
8. In your opinion, which appropriate measures from the government should be held on to prevent the intangible cultural heritages in danger? / Circle the most important 2 or 3/
- 1 To sophisticate the provision of the Cultural policy and legal environment
- To support - through the budget of the State, sub region or region - the safeguarding the ICH and its bearers and to foster the training in the safeguarding the intangible cultural properties
- To carry out activities to form a notion of the mass concerning the intangible cultural heritage
- To increase the participation of those such as governmental and non-governmental organizations, communities, groups, individuals and culture workers and foster and support them
- To develop the studies and advertisement of the ICH and its bearers
- To raise culture and arts workers’ qualification at the intangible cultural heritage and prepare them according to human resource policy
- To raise social rating of the ICH bearers or gifted ones and encourage and publicize them
- Others (name them please) ……………………………………………………………
9. Please estimate the implementation of state cultural policy in safeguarding of the ICH? /please mark each measure/
¹ Measure Very well Well Fair No too well Do not know
1 Identification of the ICH 1 2 3 4 5
2 Identification of the bearer 1 2 3 4 5
3 To solve a social problem of the bearers 1 2 3 4 5
4 To popularize, to promote the ICH and its bearer 1 2 3 4 5
5 Investment and financial assistance 1 2 3 4 5
6 To provide working conditions of the bearer 1 2 3 4 5
7 Economic effect of ICH 1 2 3 4 5
8 Co-operation of government and mass concerning the safeguarding the ICH 1 2 3 4 5
9 To restore the unknown heritage 1 2 3 4 5
10 To support of mass participation 1 2 3 4 5
11 To respect the ICH of those as collegues, groups, individuals 1 2 3 4 5
12 To provide international co-operation and assistance 1 2 3 4 5
13 To research, identifie the ICH, to enhance its function 1 2 3 4 5
14 To safeguard, to support researching methods of the intangible cultural heritage in danger 1 2 3 4 5
15 To make a database 1 2 3 4 5
10. Please estimate the activity of the following organizations which are in charge of safeguarding the ICH? /please answer the each row/
¹ Organizations Very well Well Fair No too well Do not know
1 The Ministry of Education, Culture, Science 1 2 3 4 5
2 Mongolian National Committee of UNESCO 1 2 3 4 5
3 Committee of Arts and Culture 1 2 3 4 5
4 Centre of Cultural Heritage 1 2 3 4 5
5 Governor’s office of aimag /province/ 1 2 3 4 5
6 Governor’s office of the capital city 1 2 3 4 5
7 Governor’s office of duureg /district/ 1 2 3 4 5
8 Governor’s office of soum 1 2 3 4 5
9 Governor’s office of education and culture of aimag 1 2 3 4 5
10 Office of Arts and Culture of capital city 1 2 3 4 5
11 Office of Education and Culture of capital city 1 2 3 4 5
12 Culture centre of soum 1 2 3 4 5
13 Culture centre of duureg /disrtict/ 1 2 3 4 5
YI. BACKROUND OF PARTICIPANTS INVOLVED IN THIS RESEARCH
1. Your age? ………
2. Your gender?
a. Male b. Female
3. Education:
a. Higher
b. Technical secondary
c. High
d. Secondary
e. Elementary
f. Others
4. Your profession? ………………….
5. Where do you live?
a. In capital city
b. In centre of aimag /province/
c. In centre of soum /primary administrative unit in province /
d. In countryside
Thank You very much for involving in this research
For the purpose to define the national capability to Safeguard Intangible Cultural Heritage this research is being carried out by United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization hereinafter referred to as UNESCO.
You can circle the respond that you are agree with and fill in the gaps.
I. COMPREHENSION OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND
ITS BEARERS AND WAYS TO FORM IN TO MASS
1. Are you a bearer of intangible cultural heritage /hereinafter referred to as ICH/?
1.Yes 2.No
2. If you are the bearer of ICH please, write the name of ICH which you bear?
.....................................................................................................................................................
3. Who, when, by what kind of criteria have you been identified as an ICH bearer?
....................................................................................................................................................
4. What kind of assistance do you need to transmit the ICH and to teach cultural heritage to young people?
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
5. What kind of trouble do you have in the transmission of your culture and heritage to future generation?
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
6. How do you feel and understand following ICH? /please, answer each question/
№ Question The best Fair A little Don’t know
1 Heritage of Chinggis khan 1 2 3 4
2 Mongolian language 1 2 3 4
3 Ancient Mongolian script 1 2 3 4
4 Mongolian Cyrillic script 1 2 3 4
5 Mongolian ger residence 1 2 3 4
6 Мorin khuur /Horse-headed fiddle/ 1 2 3 4
7 Blessing acclaim 1 2 3 4
8 Solution of a riddle 1 2 3 4
9 Mongolian traditional long song 1 2 3 4
10 Epic 1 2 3 4
11 Mongolian Tsagaan sar 1 2 3 4
12 Naadam 1 2 3 4
13 Shamanism 1 2 3 4
14 Buddhism 1 2 3 4
15 Traditional medical science 1 2 3 4
16 Traditional dance -bii bielgee 1 2 3 4
7. How did you get the information about ICH?
¹ Resource Regularly Sometimes Never
1 Television 3 2 1
2 Radio 3 2 1
3 Publishing issues 3 2 1
4 Friends, relatives 3 2 1
5 Cultural and arts’ event 3 2 1
6 In volume of family 3 2 1
8. Which is the most correct way to form mass comprehension of cultural heritage? ( please, choose 3-4 that you think the most important)
1.To make changes in the curriculum of all level of education, to add cultural heritage content
2.To increase the information about national culture in mass media
3.To operate specialized education, course
4. To organize mass education
5.To operate website
6.To encourage and to popularize and promote the bearers
7.Some others........................................
II. THE PROBLEMS TO INHERITE THE INTANGILBLE CULTURAL HERITAGE
1. What kind of domain of ICH is the most inherited on your territory?
1. Oral traditions and expressions, including language as a vehicle of the intangible
cultural heritage .................................................................................
………………..................................................................................
2. Performing arts ............................
..............................................................................................................
3. Social practices, rituals and festive events ....................................
.........................................................................................................
4. Knowledge and practices concerning nature and the universe ............................
....................................................................................................
5. Traditional craftsmanship ..........................................................
.................................................................................................
2. What kind of method and form do the bearers of ICH use for inheriting on your territory?
1. To be an example in everyday
2. Student-centered education
3. Academic education
4. Some others..........................................................................................
5. What kind of way is used to popularize and promote the bearers of ICH on your territory? /Arrange proper in order throughout the State and province/
Folk arts festival and competitive art examination
Competitions throughout the State or province
Feast
Holidays
Film
Exhibitions
Art work day /work of art concert/
Popularizing party
Publishing issues
Internet
Various training
Show business
Television program
Radio broadcasting
Photograph
Fashion design
Audio, video recordings
Advertisement
Registration and the study carry out by the State
The press
Registration and research of the government
Some others..................................................................................................................................
III. SAFEGUARDING INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND PUBLIC PARTICIPATION AND CO-OPERATION IN THE DEVELOPMENT
1. Are there any specific ways to safeguard the ICH by increasing the participation of bearers or gifted ones and individuals, communities ?
1. To support a proposal’ an initiative, an activity of governmental and non-governmental organization, community and groups in the safeguarding of ICH
2. To involve aged people council, local council, ethnic groups in the activity of safeguarding ICH
3. To increase the participation of non-governmental organizations and individuals in any events
4. To organize training and seminars as providing public participation
5. To carry out festivals
6. To research and publicize the ICH bearers
7. Some others......................................................................................
2. Arrange in proper order the neccesary ways to improve the safeguarding the ICH?
To respect intangible cultural heritage of community, groups, individuals
To research and popularize ICH and its bearers
To safeguard, to support the research methods of the intangible cultural heritage in danger
To encourage the ICH bearers
To provide international cooperation and assistance
To pay wages to the bearers
To provide working conditions to pass down of ICH
Some others ........................................................................................................
3. How to increase young generations’ participation, initiative in the safeguarding of the ICH?
1. To organize meeting, education, seminar, show, exhibition, competition about ICH for young people
2. To develop mentality to be proud of nationality, native land, culture and heritage
3. To operate of all kinds of education, courses
4. To operate auditorium, center to introduce traditional custom and folklore
5. Some others ……………………………………………………
4. Since 2000, what measures dedicated to safeguard the ICH have you participated in? /conference, meeting, perfomance, exhibition, competition, festival, projects and programs so on /
………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
IY. CURRENT SITUATION OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AS IN ECONOMIC PROCESS AND IT CONSEQUENCE
1. Arrange in proper order the followings which are more important for the inclusion of the ICH into the market economy?
Presenting features of national culture/to introduce national cultural peculiarity/
Advertising Mongolian customs, heritages and traditions
Providing economic growth
Creating new jobs
Don’t know well
2. The tourists, who came in your region, what kind of domain of ICH is especially interested?
1. Oral traditions and expressions, including language as a vehicle of the intangible cultural heritage
2. Performing arts
3. Social practices, rituals and festive events
4. Knowledge and practices concerning nature and the universe
5. Traditional craftsmanship
3. Which ICH domain is more interesting for tourists on your territory?
..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
4. As a result of becoming a cultural tourism product have any negative consequences encountered to the ICH? .....................................................................................................................................................................................................................................................................................
Y. IMPLEMENTATION OF THE POLICY CONCERNING THE SAFEGUARDING OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND CURRENT SINUATION
1. Please name the ICH which is the pride of on your territory?
....................................................................
2. Are there any Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding? Please, write down them.
.........................................................................
3. How do improve the participation of community, groups and individuals in the safeguarding the ICH?
..........................................................................
4. What can you do for safeguarding and transmission the ICH?
...........................................................
...............................................................
5. How often have those events such as meeting, art concert, anniversary, discussion been organized on your territory?
1.Regularly 2. Sometimes 3. Never 4. Do not know
6. Please, name the Mongolian heritages which are included in the List of World heritage by UNESCO?
1. .................................................................
2. .................................................................
3. .................................................................
4. .................................................................
5. .................................................................
6. .................................................................
7. .................................................................
8. .................................................................
7. Arrange in proper order the main factors which influence to the ICH in danger?
- Rapidly increased migration to urban areas or other countries
- Lack of understanding about the ICH among people
- High expansion of other culture
- Modern technical and technological usage is highly increased contrast demand of products made witn traditional methods is sensibly decreased
- Interest due on national culture pride, respect it and devote to learn it has gone down
- The ICH old-aged bearers diminished in number
- Social rating of the ICH and its bearers is not so good
- Implementation of Cultural policy from the government, support and assistance are insufficient
- The activeness and initiation of organizations and specialists who are in charge of the safeguarding the ICH is lacking
8. In your opinion, which appropriate measures from the government should be held on to prevent the intangible cultural heritages in danger? / Circle the most important 2 or 3/
- 1 To sophisticate the provision of the Cultural policy and legal environment
- To support - through the budget of the State, sub region or region - the safeguarding the ICH and its bearers and to foster the training in the safeguarding the intangible cultural properties
- To carry out activities to form a notion of the mass concerning the intangible cultural heritage
- To increase the participation of those such as governmental and non-governmental organizations, communities, groups, individuals and culture workers and foster and support them
- To develop the studies and advertisement of the ICH and its bearers
- To raise culture and arts workers’ qualification at the intangible cultural heritage and prepare them according to human resource policy
- To raise social rating of the ICH bearers or gifted ones and encourage and publicize them
- Others (name them please) ……………………………………………………………
9. Please estimate the implementation of state cultural policy in safeguarding of the ICH? /please mark each measure/
¹ Measure Very well Well Fair No too well Do not know
1 Identification of the ICH 1 2 3 4 5
2 Identification of the bearer 1 2 3 4 5
3 To solve a social problem of the bearers 1 2 3 4 5
4 To popularize, to promote the ICH and its bearer 1 2 3 4 5
5 Investment and financial assistance 1 2 3 4 5
6 To provide working conditions of the bearer 1 2 3 4 5
7 Economic effect of ICH 1 2 3 4 5
8 Co-operation of government and mass concerning the safeguarding the ICH 1 2 3 4 5
9 To restore the unknown heritage 1 2 3 4 5
10 To support of mass participation 1 2 3 4 5
11 To respect the ICH of those as collegues, groups, individuals 1 2 3 4 5
12 To provide international co-operation and assistance 1 2 3 4 5
13 To research, identifie the ICH, to enhance its function 1 2 3 4 5
14 To safeguard, to support researching methods of the intangible cultural heritage in danger 1 2 3 4 5
15 To make a database 1 2 3 4 5
10. Please estimate the activity of the following organizations which are in charge of safeguarding the ICH? /please answer the each row/
¹ Organizations Very well Well Fair No too well Do not know
1 The Ministry of Education, Culture, Science 1 2 3 4 5
2 Mongolian National Committee of UNESCO 1 2 3 4 5
3 Committee of Arts and Culture 1 2 3 4 5
4 Centre of Cultural Heritage 1 2 3 4 5
5 Governor’s office of aimag /province/ 1 2 3 4 5
6 Governor’s office of the capital city 1 2 3 4 5
7 Governor’s office of duureg /district/ 1 2 3 4 5
8 Governor’s office of soum 1 2 3 4 5
9 Governor’s office of education and culture of aimag 1 2 3 4 5
10 Office of Arts and Culture of capital city 1 2 3 4 5
11 Office of Education and Culture of capital city 1 2 3 4 5
12 Culture centre of soum 1 2 3 4 5
13 Culture centre of duureg /disrtict/ 1 2 3 4 5
YI. BACKROUND OF PARTICIPANTS INVOLVED IN THIS RESEARCH
1. Your age? ………
2. Your gender?
a. Male b. Female
3. Education:
a. Higher
b. Technical secondary
c. High
d. Secondary
e. Elementary
f. Others
4. Your profession? ………………….
5. Where do you live?
a. In capital city
b. In centre of aimag /province/
c. In centre of soum /primary administrative unit in province /
d. In countryside
Thank You very much for involving in this research
RESEARCH QUESTIONNAIRE FOR DEFINING THE NATIONAL CAPABILITY TO SAFEGUARD INTFANGIBLE CULTURAL HERITAGE IN MONGOLIA
Hello, how do you do?
For the purpose to define the national capability to safeguard Intangible Cultural Heritage (ICH) this research is being carried out by United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO).
We deeply hope that you will share your thoughts and opinions with us without stint from the view of a representative who dedicate your knowledge and talents to the action to safeguard the Intangible Cultural Heritage.
You can circle the respond that you agree with and fill in the gaps.
BACKGROUND OF PARTICIPANTS INVOLVED IN THIS RESEARCH
Your age: ………
Gender: a. male
b. female
Education: a. higher
b. college
c. high
d. secondary
e. elementary
f. others
Which intergovernmental field do you work in?
In the:
Ministry of Education, Culture and Science
Culture and Arts Committee, Government Implementing Agency of Mongolia
Department of Culture and Education of the Capital or provinces
Division of Social Policy, Governor’s Office in the Capital or provinces
Cultural center in the soum /territorial administrative unit subordinate to a province/ or district
Non-governmental organization
Private institution
other
Your job position …………………………..
Please circle the letter before the field you have studied and specialized?
Culture and Arts
Education
Agriculture
Health
Economy
Other ………………….
If you circled (a) how long have you been working in this field?
1-5 years
6-10 years
11-15 years
16-20 years
Above 20 years
NOTION OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND ITS BEARERS AND WAYS TO FORM IT TO COMMUNITY
What methods are used to constitute the inventory of the intangible cultural
heritage and its bearers on your territory?
Typing database on the computer
Entering in a register by hand
Some others? ………………………
How do you document the inventory of the intangible cultural heritage situated on
your territory?
With:
video recordings
archive with audio recordings
photos
What else? ……………………………………
How many percents of audio and video documentation account for among the registered ICH?
100-90%
89-80%
79-60%
61-50%
49-30%
29-10%
9-1%
none
On your territory, could each domain of the ICH be included in the inventory?
Yes b. No c. Do not know
How do you advertise the ICH and its bearers to the public? /Please give a respond to each row/
№ Respond Sufficient Moderate Insufficient
1 Art performance 5 3 1
2 Folk art festivals and competitive art examinations 5 3 1
3 Competitions throughout the State or province 5 3 1
4 Feasts 5 3 1
5 Holidays 5 3 1
6 Exhibitions 5 3 1
7 Open day of Art works and performances 5 3 1
8 Popularizing party 5 3 1
9 Handcrafts 5 3 1
10 Publications 5 3 1
11 Movie 5 3 1
12 Internet 5 3 1
13 Various trainings 5 3 1
14 Show business 5 3 1
15 TV programs 5 3 1
16 Radio broadcasting 5 3 1
17 The press 5 3 1
18 Fashion design 5 3 1
19 Photos 5 3 1
20 Audio and video recordings 5 3 1
21 Registration and the study carried out by the State 5 3 1
22 Advertisement 5 3 1
23 Some others? 5 3 1
WAYS TO TRAIN AND INHERIT INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND FACED PROBLEMS
Which of the following domains of the ICH and properties are more inherited on your territory? (Underline each property and please name others not mentioned here)
Oral traditions and expressions (epics, ode and benediction, singing a song of praise to a wrestler, reciting a paean for a winning race horse, proverbs, so on)
…………………………………………………………………………………………...
Performing arts (horse-headed fiddle, drawling songs, throat-singing, bii bielgee /a dance form of a west part of Mongolia/, tsam /mask dance/, contortion so on)
…………………………………………………………………………………………...
Social practices, rituals and festive events
…………………………………………………………………………………………...
Knowledge and practices concerning nature and the universe (traditional science of medicine, exploring weather, knowledge of how to cure animal husbandry, magical cure and abraxas so on)
…………………………………………………………………………………………...
Traditional craftsmanship ……………………………………………………………….
How is the ICH transmitted on your territory?
By:
making a personal example of oneself
student-centered education
formal education
others (name them please) ………………………………………………………………...
How is the situation of the implementation of the following programs signed by the government on your territory? (Please give a respond to each row)
№ Programs Sufficient Moderate Insufficient
1 “Mongolian traditional bii bielgee” dance 3 2 1
2 “Horse-headed fiddle, drawling songs” 3 2 1
3 “Mongol throat-singing” 3 2 1
Mark the activities for transmitting and advertising the ICH on your territory?
№ Respond Regularly Sometimes Never
1 Education Formal 5 3 1
Non-formal 5 3 1
2 Internet E-training /distant education/ 5 3 1
Internet /searching/ 5 3 1
3 Research Inventory 5 3 1
Documentation 5 3 1
4 Advertisement Publications /books and the press/ 5 3 1
TV, Radio, FM 5 3 1
5 Bonus Mental 5 3 1
Financial 5 3 1
6 Popularizing 5 3 1
7 Anniversary 5 3 1
8 Museum and exhibitions 5 3 1
9 Competitions 5 3 1
10 Competitive art examinations and festivals 5 3 1
11 Others 5 3 1
Circle your burning problems in the implementation of the activity focused on the safeguarding the ICH?
№ Difficulties Sufficient Reasonable Insufficient
1 Professional personnel 1 2 3
2 Salary 1 2 3
3 Social security of the staff 1 2 3
4 Lack of computers, supply of equipment is not enough 1 2 3
5 Qualification trainings 1 2 3
6 Professional trainings 1 2 3
7 The staff is not active and initiative for their work 1 2 3
8 Others ………………………………...
………………………………………… 1 2 3
What kind of educational training focused on the safeguarding the ICH do you need the most?
№ Education Exceedingly required Generally needed Not required
1 To identify and delineate the ICH, to constitute its inventory 1 2 3
2 To get information concerning the convention and policy of UNESCO 1 2 3
3 How to safeguard the ICH 1 2 3
4 Of cultural policy and legal environment 1 2 3
5 Of Mongolian cultural and historical traditions and modern issues 1 2 3
6 Of culture and arts management 1 2 3
7 Others …………………………………
………………………………………… 1 2 3
SAFEGUARDING OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND PARTICIPATION OF THE COMMUNITIES, GROUPS AND INDIVIDUALS AND CO-OPERATION IN THE DEVELOPMENT
Are there any specific ways to safeguard the ICH by increasing the participation of the ICH bearers or gifted ones, communities, groups and individuals? (Your opinion)
To organize educational training and seminars as providing the participation of communities, groups and individuals
To include it in any leveled education curriculums
To enhance capacity of database concerning the national culture of mass media
To run the ICH clubs which will be granted
To carry out festivals
To have a website
To research and publicize the ICH bearers
Some others? ……………………………………………………………………………......
…………………………………………………………………………………………....
What support and assistance would you need for improving the safeguarding the ICH?
..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
Do you have an ICH council on your territory?
Yes b. No c. Don not know
If “Yes” what activities are carried out by this council?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Arrange in proper order following financial resources by their outcomes which substantially support the safeguarding the ICH on your territory?
№ Respond Regularly Sometimes Never
1 The State budget 5 3 1
2 Territorial budget 5 3 1
3 Donation and assistance 5 3 1
4 International projects and programs 5 3 1
5 Domestic projects 5 3 1
6 National programs 5 3 1
7 Some others? …………………… 5 3 1
How many percents in your organizational budget account for to safeguard the ICH?
50-30%
29-10%
9-5%
4-1%
None
Since 2000, what measures dedicated to safeguard the ICH have you participated in? /conference, meeting, performance, exhibition, competition, festival, projects and programs so on/
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Do you have a counterpart organization at home or abroad in the field of safeguarding the intangible cultural heritage?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
CURRENT SITUATION OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AS IN ECONOMIC PROCESS AND ITS CONSEQUENCES
Arrange in proper order the followings which are more important for the inclusion of the ICH into the market economy?
Presenting peculiarities of national culture
Advertising Mongolian customs, heritages and traditions
Providing economic growth
Creating new jobs
Don not know well
Others …………………………………………………………………………………….
Which domain of the ICH is more interesting for tourists on your territory?
Oral traditions and expressions
Performing arts
Social practices, rituals and festive events
Knowledge and practices concerning nature and the universe
Traditional craftsmanship
Arrange in proper order the ICH properties which are more attracted in cultural tourism on your territory?
Folk handcrafts
Folk music
Customs
Wedding ceremony
Three men’s game
Mongolian life-style
Offering and sacrificing something nice to the mountain and water god
Publication
Others …………………………………………………………………………………….
As a result of becoming a cultural tourism product have any negative consequences encountered to the ICH?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
IMPLEMENTATION OF THE POLICY CONCERNING THE SAFEGUARDING OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND CURRENT SITUATION
How do you get the information about activities carried out by UNESCO?
From such resource:
Ministry of Education, Culture and Science
Mongolian National Commission of UNESCO
UNESCO website
Cultural Heritage Center
Publications
Educational training and seminars
Internet
Some others? ………………………………………………………………………………
On your territory, what are the activities held on to present and advertise “UNESCO’s 2003 Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage”?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Arrange in proper order the main factors which influence to the ICH in danger?
Rapidly increased migration to urban areas or other countries
Lack of understanding about the ICH among people
High expansion of other culture
Modern technical and technological usage is highly increased contrast demand of products made with traditional methods is sensibly decreased
Interest due on national culture pride, respect it and devote to learn it has gone down
The ICH old-aged bearers diminished in number
Social rating of the ICH and its bearers is not so good
Implementation of Cultural policy from the government, support and assistance are insufficient
The activeness and initiation of organizations and specialists who are in charge of the safeguarding the ICH is lacking
In your opinion, which appropriate measures from the government should be held on to prevent the intangible cultural properties in danger? (Circle 3-4 responds that you think the most important)
To sophisticate the provision of the Cultural policy and legal environment
To support - through the budget of the State, sub region or region - the safeguarding the ICH and its bearers and to foster the training in the safeguarding the intangible cultural properties
To carry out activities to form a notion of the mass concerning the intangible cultural heritage
To increase the participation of those such as governmental and non-governmental organizations, communities, groups, individuals and culture workers and foster and support them
To develop the studies and advertisement of the ICH and its bearers
To raise culture and arts workers’ qualification at the intangible cultural heritage and prepare them according to human resource policy
To raise social rating of the ICH bearers or gifted ones and encourage and publicize them
Others (name them please) ……………………………………………………………
On your territory, which accepted organization in the field of the safeguarding the intangible cultural heritage is proper to work with you? (Please give a respond in each row)
№ Organizations Mostly Fairly Almost unneeded
1 Governor’s Office 3 2 1
2 Cultural Center 3 2 1
3 Secondary school 3 2 1
4 Library 3 2 1
5 Others …………………………………. 3 2 1
Thank You very much for participating in this research
For the purpose to define the national capability to safeguard Intangible Cultural Heritage (ICH) this research is being carried out by United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO).
We deeply hope that you will share your thoughts and opinions with us without stint from the view of a representative who dedicate your knowledge and talents to the action to safeguard the Intangible Cultural Heritage.
You can circle the respond that you agree with and fill in the gaps.
BACKGROUND OF PARTICIPANTS INVOLVED IN THIS RESEARCH
Your age: ………
Gender: a. male
b. female
Education: a. higher
b. college
c. high
d. secondary
e. elementary
f. others
Which intergovernmental field do you work in?
In the:
Ministry of Education, Culture and Science
Culture and Arts Committee, Government Implementing Agency of Mongolia
Department of Culture and Education of the Capital or provinces
Division of Social Policy, Governor’s Office in the Capital or provinces
Cultural center in the soum /territorial administrative unit subordinate to a province/ or district
Non-governmental organization
Private institution
other
Your job position …………………………..
Please circle the letter before the field you have studied and specialized?
Culture and Arts
Education
Agriculture
Health
Economy
Other ………………….
If you circled (a) how long have you been working in this field?
1-5 years
6-10 years
11-15 years
16-20 years
Above 20 years
NOTION OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND ITS BEARERS AND WAYS TO FORM IT TO COMMUNITY
What methods are used to constitute the inventory of the intangible cultural
heritage and its bearers on your territory?
Typing database on the computer
Entering in a register by hand
Some others? ………………………
How do you document the inventory of the intangible cultural heritage situated on
your territory?
With:
video recordings
archive with audio recordings
photos
What else? ……………………………………
How many percents of audio and video documentation account for among the registered ICH?
100-90%
89-80%
79-60%
61-50%
49-30%
29-10%
9-1%
none
On your territory, could each domain of the ICH be included in the inventory?
Yes b. No c. Do not know
How do you advertise the ICH and its bearers to the public? /Please give a respond to each row/
№ Respond Sufficient Moderate Insufficient
1 Art performance 5 3 1
2 Folk art festivals and competitive art examinations 5 3 1
3 Competitions throughout the State or province 5 3 1
4 Feasts 5 3 1
5 Holidays 5 3 1
6 Exhibitions 5 3 1
7 Open day of Art works and performances 5 3 1
8 Popularizing party 5 3 1
9 Handcrafts 5 3 1
10 Publications 5 3 1
11 Movie 5 3 1
12 Internet 5 3 1
13 Various trainings 5 3 1
14 Show business 5 3 1
15 TV programs 5 3 1
16 Radio broadcasting 5 3 1
17 The press 5 3 1
18 Fashion design 5 3 1
19 Photos 5 3 1
20 Audio and video recordings 5 3 1
21 Registration and the study carried out by the State 5 3 1
22 Advertisement 5 3 1
23 Some others? 5 3 1
WAYS TO TRAIN AND INHERIT INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND FACED PROBLEMS
Which of the following domains of the ICH and properties are more inherited on your territory? (Underline each property and please name others not mentioned here)
Oral traditions and expressions (epics, ode and benediction, singing a song of praise to a wrestler, reciting a paean for a winning race horse, proverbs, so on)
…………………………………………………………………………………………...
Performing arts (horse-headed fiddle, drawling songs, throat-singing, bii bielgee /a dance form of a west part of Mongolia/, tsam /mask dance/, contortion so on)
…………………………………………………………………………………………...
Social practices, rituals and festive events
…………………………………………………………………………………………...
Knowledge and practices concerning nature and the universe (traditional science of medicine, exploring weather, knowledge of how to cure animal husbandry, magical cure and abraxas so on)
…………………………………………………………………………………………...
Traditional craftsmanship ……………………………………………………………….
How is the ICH transmitted on your territory?
By:
making a personal example of oneself
student-centered education
formal education
others (name them please) ………………………………………………………………...
How is the situation of the implementation of the following programs signed by the government on your territory? (Please give a respond to each row)
№ Programs Sufficient Moderate Insufficient
1 “Mongolian traditional bii bielgee” dance 3 2 1
2 “Horse-headed fiddle, drawling songs” 3 2 1
3 “Mongol throat-singing” 3 2 1
Mark the activities for transmitting and advertising the ICH on your territory?
№ Respond Regularly Sometimes Never
1 Education Formal 5 3 1
Non-formal 5 3 1
2 Internet E-training /distant education/ 5 3 1
Internet /searching/ 5 3 1
3 Research Inventory 5 3 1
Documentation 5 3 1
4 Advertisement Publications /books and the press/ 5 3 1
TV, Radio, FM 5 3 1
5 Bonus Mental 5 3 1
Financial 5 3 1
6 Popularizing 5 3 1
7 Anniversary 5 3 1
8 Museum and exhibitions 5 3 1
9 Competitions 5 3 1
10 Competitive art examinations and festivals 5 3 1
11 Others 5 3 1
Circle your burning problems in the implementation of the activity focused on the safeguarding the ICH?
№ Difficulties Sufficient Reasonable Insufficient
1 Professional personnel 1 2 3
2 Salary 1 2 3
3 Social security of the staff 1 2 3
4 Lack of computers, supply of equipment is not enough 1 2 3
5 Qualification trainings 1 2 3
6 Professional trainings 1 2 3
7 The staff is not active and initiative for their work 1 2 3
8 Others ………………………………...
………………………………………… 1 2 3
What kind of educational training focused on the safeguarding the ICH do you need the most?
№ Education Exceedingly required Generally needed Not required
1 To identify and delineate the ICH, to constitute its inventory 1 2 3
2 To get information concerning the convention and policy of UNESCO 1 2 3
3 How to safeguard the ICH 1 2 3
4 Of cultural policy and legal environment 1 2 3
5 Of Mongolian cultural and historical traditions and modern issues 1 2 3
6 Of culture and arts management 1 2 3
7 Others …………………………………
………………………………………… 1 2 3
SAFEGUARDING OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND PARTICIPATION OF THE COMMUNITIES, GROUPS AND INDIVIDUALS AND CO-OPERATION IN THE DEVELOPMENT
Are there any specific ways to safeguard the ICH by increasing the participation of the ICH bearers or gifted ones, communities, groups and individuals? (Your opinion)
To organize educational training and seminars as providing the participation of communities, groups and individuals
To include it in any leveled education curriculums
To enhance capacity of database concerning the national culture of mass media
To run the ICH clubs which will be granted
To carry out festivals
To have a website
To research and publicize the ICH bearers
Some others? ……………………………………………………………………………......
…………………………………………………………………………………………....
What support and assistance would you need for improving the safeguarding the ICH?
..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
Do you have an ICH council on your territory?
Yes b. No c. Don not know
If “Yes” what activities are carried out by this council?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Arrange in proper order following financial resources by their outcomes which substantially support the safeguarding the ICH on your territory?
№ Respond Regularly Sometimes Never
1 The State budget 5 3 1
2 Territorial budget 5 3 1
3 Donation and assistance 5 3 1
4 International projects and programs 5 3 1
5 Domestic projects 5 3 1
6 National programs 5 3 1
7 Some others? …………………… 5 3 1
How many percents in your organizational budget account for to safeguard the ICH?
50-30%
29-10%
9-5%
4-1%
None
Since 2000, what measures dedicated to safeguard the ICH have you participated in? /conference, meeting, performance, exhibition, competition, festival, projects and programs so on/
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Do you have a counterpart organization at home or abroad in the field of safeguarding the intangible cultural heritage?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
CURRENT SITUATION OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AS IN ECONOMIC PROCESS AND ITS CONSEQUENCES
Arrange in proper order the followings which are more important for the inclusion of the ICH into the market economy?
Presenting peculiarities of national culture
Advertising Mongolian customs, heritages and traditions
Providing economic growth
Creating new jobs
Don not know well
Others …………………………………………………………………………………….
Which domain of the ICH is more interesting for tourists on your territory?
Oral traditions and expressions
Performing arts
Social practices, rituals and festive events
Knowledge and practices concerning nature and the universe
Traditional craftsmanship
Arrange in proper order the ICH properties which are more attracted in cultural tourism on your territory?
Folk handcrafts
Folk music
Customs
Wedding ceremony
Three men’s game
Mongolian life-style
Offering and sacrificing something nice to the mountain and water god
Publication
Others …………………………………………………………………………………….
As a result of becoming a cultural tourism product have any negative consequences encountered to the ICH?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
IMPLEMENTATION OF THE POLICY CONCERNING THE SAFEGUARDING OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE AND CURRENT SITUATION
How do you get the information about activities carried out by UNESCO?
From such resource:
Ministry of Education, Culture and Science
Mongolian National Commission of UNESCO
UNESCO website
Cultural Heritage Center
Publications
Educational training and seminars
Internet
Some others? ………………………………………………………………………………
On your territory, what are the activities held on to present and advertise “UNESCO’s 2003 Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage”?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Arrange in proper order the main factors which influence to the ICH in danger?
Rapidly increased migration to urban areas or other countries
Lack of understanding about the ICH among people
High expansion of other culture
Modern technical and technological usage is highly increased contrast demand of products made with traditional methods is sensibly decreased
Interest due on national culture pride, respect it and devote to learn it has gone down
The ICH old-aged bearers diminished in number
Social rating of the ICH and its bearers is not so good
Implementation of Cultural policy from the government, support and assistance are insufficient
The activeness and initiation of organizations and specialists who are in charge of the safeguarding the ICH is lacking
In your opinion, which appropriate measures from the government should be held on to prevent the intangible cultural properties in danger? (Circle 3-4 responds that you think the most important)
To sophisticate the provision of the Cultural policy and legal environment
To support - through the budget of the State, sub region or region - the safeguarding the ICH and its bearers and to foster the training in the safeguarding the intangible cultural properties
To carry out activities to form a notion of the mass concerning the intangible cultural heritage
To increase the participation of those such as governmental and non-governmental organizations, communities, groups, individuals and culture workers and foster and support them
To develop the studies and advertisement of the ICH and its bearers
To raise culture and arts workers’ qualification at the intangible cultural heritage and prepare them according to human resource policy
To raise social rating of the ICH bearers or gifted ones and encourage and publicize them
Others (name them please) ……………………………………………………………
On your territory, which accepted organization in the field of the safeguarding the intangible cultural heritage is proper to work with you? (Please give a respond in each row)
№ Organizations Mostly Fairly Almost unneeded
1 Governor’s Office 3 2 1
2 Cultural Center 3 2 1
3 Secondary school 3 2 1
4 Library 3 2 1
5 Others …………………………………. 3 2 1
Thank You very much for participating in this research
МОНГОЛ УЛС ДАХЬ СОЁЛЫН БИЕТ БУС ӨВИЙГ ХАМГААЛАХ ҮНДЭСНИЙ ЧАДАВХИЙГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГААНЫ АСУУЛГА
Эрхэм Таны амар амгаланг эрье.
Соёлын биет бус өвийг хамгаалах үндэсний чадавхийг тодорхойлох зорилгоор Нэгдсэн Үндэстний Боловсрол, Шинжлэх ухаан, Соёлын байгууллага(ЮНЕСКО)-аас энэхүү судалгааг явуулж байна.
Соёлын өвийг хадгалж хамгаалах үйлсэд мэдлэг чадвар, авъяас билгээ дайчлан зүтгэж байдаг Таныг бидэнтэй санал бодлоо харамгүй хуваалцана гэдэгт итгэж байна.
Та санал нийлж буй хариултын өмнөх дугаарыг дугуйлж, цэг тавьсан асуултыг нөхөж бичнэ үү!
I. СУДАЛГААНД ОРОЛЦОГЧИЙН ТАЛААРХ МЭДЭЭЛЭЛ
1. Таны нас ..........
2. Хүйс: а. Эрэгтэй
b. Эмэгтэй
3. Боловсрол:
a. Дээд
b. Тусгай дунд
c. Бүрэн дунд
d. Бүрэн бус дунд
e. Бага
f. Áóñàä
4. Та засаглалын аль түвшинд ажилладаг вэ?
a. БСШУЯ-нд
b. Засгийн Газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Соёл, урлагийн хороонд
c. Нийслэл, аймгийн БСГ-т
d. Нийслэл, аймгийн ЗДТГ-н Нийгмийн бодлогын хэлтэст
e. Сум, дүүргийн Соёлын төвд
f. Төрийн бус байгууллагад
g. Хувийн хэвшлийн байгууллагад
h. Бусад.....................................................................................................................
5. Таны эрхэлдэг ажил, албан тушаал.............................................................................
6. Та өөрийнхөө суралцаж, мэргэшсэн мэргэжлийн салбарын өмнөх дугаарыг дугуйлна уу?
a. Соёл, урлаг
b. Боловсрол
c. Хөдөө аж ахуй
d. Эрүүл мэнд
e. Эдийн засаг
f. Бусад .....................................................................................................
7. Та соёл, урлагийн салбарт хэдэн жил ажиллаж байна?
a. 1-5 жил
b. 6-10 жил
c. 11-15 жил
d. 16-20 жил
e. 21-ээс дээш
II. СОЁЛЫН БИЕТ БУС ӨВ БОЛОН ӨВЛӨН УЛАМЖЛАГЧИЙН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ, ТҮҮНИЙГ ИРГЭДЭД ТӨЛӨВШҮҮЛЭХ АРГА ЗАМ
1. Танай орон нутагт СББӨ болон өвлөн уламжлагчийн бүртгэл-мэдээллийн санг ямар аргаар бүрдүүлж байна?
А. Мэдээллийг компютерт шивдэг Б. Гараар бүртгэл хөтөлдөг
В. Өөр ямар аргаар?..............................................................................................
2. Танай орон нутагт СББӨ-ийн бүртгэл-мэдээллийн санг хэрхэн баримтжуулж байна?
a. Видио бичлэг хийж баримтжуулдаг
b. Дуу бичлэгийн архив хийж баримтжуулдаг
c. Гэрэл зургаар баримтжуулдаг
d. Өөр ямар?.........................................................................................................
3. Танай орон нутагт бүртгэсэн СББӨ-н хэдэн хувийг дуу, дүрс бичлэгийн баримт эзэлж байна?
a. 100-90 %
b. 89-80 %
c. 79-60 %
d. 61-50 %
e. 49-30 %
f. 29-10 %
g. 9-1%
h. Огт байхгүй
4. Танай орон нутагт СББӨ-ийн төрөл, зүйл бүрийг бүртгэлд бүрэн хамруулж чадаж байна уу?
А. Тийм Б. Үгүй В. Мэдэхгүй
5. Танай орон нутагт СББӨ болон өвлөн уламжлагчийг олон нийтэд ямар арга хэлбэрээр сурталчлан таниулж байна /Мөр бүрт хариулна уу?/
№ Хариулт Хангалттай Дунд Хангалтгүй
1 Ардын урлагийн наадам, үзлэг 5 3 1
2 Улс, аймгийн чанартай уралдаан тэмцээн 5 3 1
3 Найр, цэнгүүн 5 3 1
4 Баяр, наадам 5 3 1
5 Үзэсгэлэн 5 3 1
6 Уран бүтээлийн тайлан 5 3 1
7 Алдаршуулах үдэшлэг 5 3 1
8 Ном хэвлэл 5 3 1
9 Интернет 5 3 1
10 Төрөл бүрийн сургалт 5 3 1
11 Шоу бизнес 5 3 1
12 Телевиз 5 3 1
13 Радио 5 3 1
14 Сонин хэвлэл 5 3 1
15 Улсаас явуулж буй бүртгэл, судалгаа 5 3 1
17 Бусад ямар .................................................. 5 3 1
III. СОЁЛЫН БИЕТ БУС ӨВИЙГ ӨВЛҮҮЛЭН СУРГАЖ БУЙ АРГА ЗАМ, ТУЛГАМДАЖ БУЙ АСУУДАЛ
1. Танай орон нутагт СББӨ-ийн аль төрөл зүйл илүү өвлөгдөж байна вэ? (Өв тус бүрийн нэрний доогуур нь зурж, бичигдээгүй өвийг нэрлэнэ)
- Аман уламжлал, түүнийг илэрхийлэх хэлбэрүүдээс (тууль, ерөөл магтаал, морь, бөхийн цол дуудах, зүйр цэцэн үг, дэмбээдэх гэх мэт) ............................................................................................................................
- Урлагийн тоглолт, үзүүлбэрүүдээс(морин хуур, уртын дуу, хөөмэй, бий биелгээ, цам, уран нугаралт гэх мэт)
............................................................................................................................
- Ёс заншил, зан үйл, баяр наадам
............................................................................................................................
- Байгаль болон сав ертөнцийн тухай мэдлэгээс(уламжлалт анагаах ухаан, цаг агаар шинжих, мал эмчлэх арга ухаан, дом шившлэг гэх мэт)
............................................................................................................................
- Уламжлалт гар урлалын төрөл зүйлээс .....................................................................
2. Танай орон нутагт СББӨ-ийг ямар арга, хэлбэрээр уламжлуулж байна вэ?
- Ахуйн хүрээнд биеэр үлгэрлэн дагуулах замаар
- Шавь сургалтаар
- Танхимын сургалтаар
- Бусад (нэрлэнэ үү?)........................................................................................
3. Танай орон нутагт Засгийн газраас батласан дараах хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилт ямар түвшинд байна вэ? /Мөр бүрт хариулна уу?/
№ Хөтөлбөрүүдийн нэр Хангалттай Дунд зэрэг Хангалтгүй
1 “Монголын уламжлалт бий биелгээ” 3 2 1
2 “Морин хуур, уртын дуу” 3 2 1
3 “Монгол хөөмий“ 3 2 1
4. Танай орон нутагт СББӨ-ийг уламжлуулж, сурталчлах талаар зохиогддог ажлыг тэмдэглэнэ үү? /Мөр бүрт хариулна уу?/
№ Хариулт Тогтмол Заримдаа Огт үгүй
1 Сургалт Албан 5 3 1
Албан бус 5 3 1
2 Интернэт “Е” сургалт /зайны сургалт/ 5 3 1
Интернет /өөрөө олж үзэх/ 5 3 1
3 Судалгаа Бүртгэл 5 3 1
Баримтжуулалт 5 3 1
4 Сурталчилгаа Хэвлэл (Ном,сонин) 5 3 1
Телевиз, Радио, FM 5 3 1
5 Урамшуулал Сэтгэл санааны 5 3 1
Санхүүгийн 5 3 1
6 Хөдөлмөрийн алдар тэмдэглэх 5 3 1
7 Тэмдэглэлт ой 5 3 1
8 Музей үзэсгэлэн 5 3 1
9 Уралдаан тэмцээн 5 3 1
10 Урлагийн үзлэг, наадам 5 3 1
11 Бусад ................................................................. 5 3 1
5. СББӨ-ийг хадгалж хамгаалах үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлэхэд Танд тулгамдаж буй асуудлуудыг дугуйлна уу?
№ Бэрхшээлүүд Хангалттай Боломжийн Хангалтгүй
1 Мэргэжлийн боловсон хүчин 1 2 3
2 Цалин хөлс 1 2 3
3 Ажилчдын нийгмийн хамгаалал 1 2 3
4 Компьютер, тоног төхөөрөмж дутмаг 1 2 3
5 Мэргэшүүлэх сургалт 1 2 3
6 Мэргэжилтэн бэлтгэх сургалт 1 2 3
7 Ажилчдын идэвхи санаачилга дутмаг 1 2 3
8 Бусад ...........................................
.........................................................
6. СББӨ-ийг хамгаалах чиглэлээр Танд ямар сургалт хэрэгтэй байна вэ?/Мөр бүрт хариулна уу/
№ Сургалтуудын чиглэл Нэн шаардлагатай Ерөнхийдөө хэрэгтэй Шаардлагагүй
1 СББӨ-ийг таньж тогтоох, бүртгэл мэдээллийн сан бүрдүүлэх 1 2 3
3 ЮНЕСКО-гоос баримталж буй бодлого, конвенцийн талаарх мэдээлэл 1 2 3
4 СББӨ-ийн хадгалалт, хамгаалалт 1 2 3
5 Соёлын бодлого, хууль, эрх зүйн орчин 1 2 3
6 Монголын соёл, түүхийн уламжлал, орчин үеийн асуудал 1 2 3
7 Соёл, урлагийн удирдлага 1 2 3
8 Бусад..................................
..........................................
IV. СОЁЛЫН БИЕТ БУС ӨВИЙН ХАДГАЛАЛТ ХАМГААЛАЛТ, ХӨГЖЛИЙН АСУУДАЛД ОЛОН НИЙТИЙН ОРОЛЦОО, ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА
1. СББӨ-ийг хамгаалахад өвлөгч авъяастнууд болон иргэд, олон нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх ямар тодорхой арга зам байна вэ? (Таны санал)
a. Олон нийтийн оролцоог хангах сургалт, семинар зохион байгуулах
b. Бүх шатны сургалтын хөтөлбөрт оруулах
c. Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн үндэсний соёлын талаарх мэдээллийн багтаамжийг нэмэгдүүлэх
d. Соёл, урлагийн байгууллагын дэргэд соёлын өвийн клуб ажиллуулж, тэтгэлэг олгох
e. Наадам, фестиваль зохион байгуулах
f. Монголын үндэсний соёлын өвийг сурталчлах вэб сайт ажиллуулах
g. Өвлөн уламжлагчийг судлах, алдаршуулан сурталчлах
h. Өөр ямар?...................................................................................................................... ........................................................................................................................................
2. СББӨ-ийн хадгалалт хамгаалалтыг сайжруулахад Таньд ямар дэмжлэг туслалцаа хэрэгтэй байна вэ?
.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
3. Танай аймаг, нийслэл, орон нутагт СББӨ-ийн салбар зөвлөл байгуулагдсан уу?
А. Тийм Б. Үгүй В. Мэдэхгүй
4. Хэрвээ тийм бол уг зөвлөл ард иргэдэд хандсан ямар үйл ажиллагаа явуулж байна вэ?
............................................................................................................................................................................................................................................................................................................
5.Танай аймаг, нийслэл, орон нутагт СББӨ-ийг хамгаалахад ихээхэн дэмжлэг үзүүлдэг санхүүжилтийн эх үүсвэрүүдийг үр дүнгээр нь эрэмбэлнэ үү?
№ Хариулт Тогтмол Хааяа Огт үгүй
1 Улсын төсөв 5 3 1
2 Орон нутгийн төсөв 5 3 1
3 Хандив, тусламж 5 3 1
4 Олон улсын төсөл, хөтөлбөр 5 3 1
5 Дотоодын төсөл 5 3 1
6 Үндэсний хөтөлбөр 5 3 1
7 Бусад ямар ........................
5 3 1
6. СББӨ-ийг хамгаалахад танай байгууллагын төсөвийн хэдэн хувийг зарцуулдаг вэ?
a. 50-30 %
b. 29-10 %
c. 9-5 %
d. 4-1 %
e. Огт зарцуулдаггүй
7. Та СББӨ-ийг хамгаалах чиглэлээр 2000 оноос хойш гадаадын ямар арга хэмжээнд оролцсон бэ? /хурал, цуглаан, тоглолт, үзэсгэлэн, уралдаан, наадам, төсөл, хөтөлбөр г.м/
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
8. Танай байгууллага СББӨ-ийг хадгалж хамгаалах чиглэлээр дотоод, гадаадын ямар байгууллагуудтай хамтын ажиллагаатай вэ?
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
V. СОЁЛЫН БИЕТ БУС ӨВИЙГ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЭРГЭЛТЭД ОРУУЛЖ БУЙ ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ҮР ДАГАВАР
1.СББӨ-ийг зах зээлийн эргэлтэд оруулах нь танай орон нутгийн хөгжилд ямар ач холбогдолтой болохыг эрэмбэлнэ үү?
- Үндэсний соёлын онцлогийг таниулах
- Монгол ёс заншил, өв уламжлалыг сурталчлах
- Эдийн засгийн өсөлтийг хангах
- Ажлын байр бий болгох
- Сайн мэдэхгүй
- Бусад ................................................................................................................
2.Танай нутагт ирсэн жуулчид СББӨ-ийн ямар төрөл зүйлийг онцгойлон сонирхдог вэ?
- Аман уламжлал, түүнийг илэрхийлэх хэлбэрүүд
- Урлагийн тоглох үзүүлбэрүүд
- Ёс заншил, зан үйл, баяр ёслол
- Байгаль болон сав ертөнцийн тухай мэдлэг
- Уламжлалт гар урлал
3.Танай орон нутагт аялал жуулчлалын эргэлтэд идэвхитэй орж буй СББӨ-ийн төрөл зүйлийг эрэмбэлнэ үү?
- Ардын гар урлал
- Ардын дуу хагжим
- Ёс заншил
- Хурим найр
- Эрийн гурван наадам
- Монгол ахуй
- Тайлга, тахига
- Ном, хэвлэл
- Бусад.............................................................................................................................
4. СББӨ-ийг аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн болгосноор илэрч буй сөрөг үр дагаварыг нэрлэн бичнэ үү?
..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
VI. СОЁЛЫН БИЕТ БУС ӨВИЙГ ХАМГААЛАХ БОДЛОГЫН ХЭРЭГЖИЛТ, ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ
1.Та ЮНЕСКО-гоос хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааны тухай мэдээллийг ямар эх сурвалжаас авдаг вэ?
- БСШУЯ-наас
- ЮНЕСКО-гийн Монголын үндэсний комисоос
- ЮНЕСКО-гийн вэб сайтаас
- Соёлын өвийн төвөөс
- Ном хэвлэлээс
- Сургалт семинараас
- Интернетээс
- Өөр ямар эх сурвалжаас ......................................................................
2. Танай орон нутагт “СББӨ-ийг хамгаалах тухай ЮНЕСКО-ийн Конвенц”-ийг сурталчлах талаар ямар ажил зохиогдож байна вэ? ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................ ....................................................................................................................................................
3. СББӨ-ийн төрөл зүйл устаж үгүй болоход нөлөөлж буй гол хүчин зүйлсийг эрэмбээр нь дугуйлна уу?
- Хот, төв суурин болон гадаад оронд чиглэсэн нүүдэл ихэссэн
- Ард иргэдийн СББӨ-ийн талаарх ойлголт дутмаг
- Гадны соёлын хүчтэй түрэлт нэмэгдсэн
- Орчин үеийн техник тоног төхөөрөмжийн хэрэглээ ихсэж, уламжлалт арга барилаар хийсэн бүтээгдэхүүний хэрэглээ багассан
- Үндэсний соёлоор бахархах, түүнийг хүндэлж, суралцах сонирхол буурсан
- СББӨ-ийг өвлөн уламжлагч ахмадууд цөөрсөн
- СББӨ болон өвлөн уламжлагчийн нийгмийн үнэлэмж муу
- Төрөөс баримтлах соёлын бодлогын хэрэгжилт, тусламж, дэмжлэг хангалтгүй
- СББӨ-ийг хадгалж хамгаалах үүрэгтэй байгууллага, мэргэжилтний идэвхи санаачлага дутмаг
4. СББӨ-ийн төрөл зүйлийг устаж үгүй болохоос сэргийлж цаашид төрөөс ямар арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна вэ? /Хамгийн чухал 3-4 хариултыг сонгоно уу?
- Соёлын бодлого, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох
- Улс болон орон нутгийн төсвөөс СББӨ болон өвлөн уламжлагчийг хамгаалах, сургалт зохиоход дэмжлэг үзүүлэх
- СББӨ-ийн талаарх олон нийтийн ойлголтыг төлөвшүүлэх ажил зохиох
- Төрийн болон төрийн бус байгууллага, өвлөн уламжлагчид, иргэд,соёлын зүтгэлтнүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, хөхиүлэн дэмжих
- Судалгаа, сурталчилгааг нэмэгдүүлэх
- СББӨ-ийн чиглэлээр соёлын ажилтнуудын мэдлэгийг дээшлүүлэх, хүний нөөцийг бодлогоор бэлтгэх
- СББӨ-ийг өвлөгч авъяастнуудын нийгмийн үнэлэмжийг дээшлүүлэх, урамшуулах, алдаршуулах
- Бусад (нэрлэнэ үү?).................................................................................
5.Танай орон нутагт СББӨ-ийг хадгалж хамгаалахад ямар байгууллагыг түшиглэж ажиллавал зүйтэй вэ? /Мөр бүрт хариулна уу?/
№ Байгууллагын нэр Ихэнхдээ Зарим талаар Бараг хэрэггүй
1 ЗДТГазар 3 2 1
2 Соёлын төв 3 2 1
3 Ерөнхий боловсролын сургууль 3 2 1
4 Номын сан 3 2 1
5 Бусад ............................................... 3 2 1
Судалгаанд идэвхитэй оролцсон Танд баярлалаа
Соёлын биет бус өвийг хамгаалах үндэсний чадавхийг тодорхойлох зорилгоор Нэгдсэн Үндэстний Боловсрол, Шинжлэх ухаан, Соёлын байгууллага(ЮНЕСКО)-аас энэхүү судалгааг явуулж байна.
Соёлын өвийг хадгалж хамгаалах үйлсэд мэдлэг чадвар, авъяас билгээ дайчлан зүтгэж байдаг Таныг бидэнтэй санал бодлоо харамгүй хуваалцана гэдэгт итгэж байна.
Та санал нийлж буй хариултын өмнөх дугаарыг дугуйлж, цэг тавьсан асуултыг нөхөж бичнэ үү!
I. СУДАЛГААНД ОРОЛЦОГЧИЙН ТАЛААРХ МЭДЭЭЛЭЛ
1. Таны нас ..........
2. Хүйс: а. Эрэгтэй
b. Эмэгтэй
3. Боловсрол:
a. Дээд
b. Тусгай дунд
c. Бүрэн дунд
d. Бүрэн бус дунд
e. Бага
f. Áóñàä
4. Та засаглалын аль түвшинд ажилладаг вэ?
a. БСШУЯ-нд
b. Засгийн Газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Соёл, урлагийн хороонд
c. Нийслэл, аймгийн БСГ-т
d. Нийслэл, аймгийн ЗДТГ-н Нийгмийн бодлогын хэлтэст
e. Сум, дүүргийн Соёлын төвд
f. Төрийн бус байгууллагад
g. Хувийн хэвшлийн байгууллагад
h. Бусад.....................................................................................................................
5. Таны эрхэлдэг ажил, албан тушаал.............................................................................
6. Та өөрийнхөө суралцаж, мэргэшсэн мэргэжлийн салбарын өмнөх дугаарыг дугуйлна уу?
a. Соёл, урлаг
b. Боловсрол
c. Хөдөө аж ахуй
d. Эрүүл мэнд
e. Эдийн засаг
f. Бусад .....................................................................................................
7. Та соёл, урлагийн салбарт хэдэн жил ажиллаж байна?
a. 1-5 жил
b. 6-10 жил
c. 11-15 жил
d. 16-20 жил
e. 21-ээс дээш
II. СОЁЛЫН БИЕТ БУС ӨВ БОЛОН ӨВЛӨН УЛАМЖЛАГЧИЙН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ, ТҮҮНИЙГ ИРГЭДЭД ТӨЛӨВШҮҮЛЭХ АРГА ЗАМ
1. Танай орон нутагт СББӨ болон өвлөн уламжлагчийн бүртгэл-мэдээллийн санг ямар аргаар бүрдүүлж байна?
А. Мэдээллийг компютерт шивдэг Б. Гараар бүртгэл хөтөлдөг
В. Өөр ямар аргаар?..............................................................................................
2. Танай орон нутагт СББӨ-ийн бүртгэл-мэдээллийн санг хэрхэн баримтжуулж байна?
a. Видио бичлэг хийж баримтжуулдаг
b. Дуу бичлэгийн архив хийж баримтжуулдаг
c. Гэрэл зургаар баримтжуулдаг
d. Өөр ямар?.........................................................................................................
3. Танай орон нутагт бүртгэсэн СББӨ-н хэдэн хувийг дуу, дүрс бичлэгийн баримт эзэлж байна?
a. 100-90 %
b. 89-80 %
c. 79-60 %
d. 61-50 %
e. 49-30 %
f. 29-10 %
g. 9-1%
h. Огт байхгүй
4. Танай орон нутагт СББӨ-ийн төрөл, зүйл бүрийг бүртгэлд бүрэн хамруулж чадаж байна уу?
А. Тийм Б. Үгүй В. Мэдэхгүй
5. Танай орон нутагт СББӨ болон өвлөн уламжлагчийг олон нийтэд ямар арга хэлбэрээр сурталчлан таниулж байна /Мөр бүрт хариулна уу?/
№ Хариулт Хангалттай Дунд Хангалтгүй
1 Ардын урлагийн наадам, үзлэг 5 3 1
2 Улс, аймгийн чанартай уралдаан тэмцээн 5 3 1
3 Найр, цэнгүүн 5 3 1
4 Баяр, наадам 5 3 1
5 Үзэсгэлэн 5 3 1
6 Уран бүтээлийн тайлан 5 3 1
7 Алдаршуулах үдэшлэг 5 3 1
8 Ном хэвлэл 5 3 1
9 Интернет 5 3 1
10 Төрөл бүрийн сургалт 5 3 1
11 Шоу бизнес 5 3 1
12 Телевиз 5 3 1
13 Радио 5 3 1
14 Сонин хэвлэл 5 3 1
15 Улсаас явуулж буй бүртгэл, судалгаа 5 3 1
17 Бусад ямар .................................................. 5 3 1
III. СОЁЛЫН БИЕТ БУС ӨВИЙГ ӨВЛҮҮЛЭН СУРГАЖ БУЙ АРГА ЗАМ, ТУЛГАМДАЖ БУЙ АСУУДАЛ
1. Танай орон нутагт СББӨ-ийн аль төрөл зүйл илүү өвлөгдөж байна вэ? (Өв тус бүрийн нэрний доогуур нь зурж, бичигдээгүй өвийг нэрлэнэ)
- Аман уламжлал, түүнийг илэрхийлэх хэлбэрүүдээс (тууль, ерөөл магтаал, морь, бөхийн цол дуудах, зүйр цэцэн үг, дэмбээдэх гэх мэт) ............................................................................................................................
- Урлагийн тоглолт, үзүүлбэрүүдээс(морин хуур, уртын дуу, хөөмэй, бий биелгээ, цам, уран нугаралт гэх мэт)
............................................................................................................................
- Ёс заншил, зан үйл, баяр наадам
............................................................................................................................
- Байгаль болон сав ертөнцийн тухай мэдлэгээс(уламжлалт анагаах ухаан, цаг агаар шинжих, мал эмчлэх арга ухаан, дом шившлэг гэх мэт)
............................................................................................................................
- Уламжлалт гар урлалын төрөл зүйлээс .....................................................................
2. Танай орон нутагт СББӨ-ийг ямар арга, хэлбэрээр уламжлуулж байна вэ?
- Ахуйн хүрээнд биеэр үлгэрлэн дагуулах замаар
- Шавь сургалтаар
- Танхимын сургалтаар
- Бусад (нэрлэнэ үү?)........................................................................................
3. Танай орон нутагт Засгийн газраас батласан дараах хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилт ямар түвшинд байна вэ? /Мөр бүрт хариулна уу?/
№ Хөтөлбөрүүдийн нэр Хангалттай Дунд зэрэг Хангалтгүй
1 “Монголын уламжлалт бий биелгээ” 3 2 1
2 “Морин хуур, уртын дуу” 3 2 1
3 “Монгол хөөмий“ 3 2 1
4. Танай орон нутагт СББӨ-ийг уламжлуулж, сурталчлах талаар зохиогддог ажлыг тэмдэглэнэ үү? /Мөр бүрт хариулна уу?/
№ Хариулт Тогтмол Заримдаа Огт үгүй
1 Сургалт Албан 5 3 1
Албан бус 5 3 1
2 Интернэт “Е” сургалт /зайны сургалт/ 5 3 1
Интернет /өөрөө олж үзэх/ 5 3 1
3 Судалгаа Бүртгэл 5 3 1
Баримтжуулалт 5 3 1
4 Сурталчилгаа Хэвлэл (Ном,сонин) 5 3 1
Телевиз, Радио, FM 5 3 1
5 Урамшуулал Сэтгэл санааны 5 3 1
Санхүүгийн 5 3 1
6 Хөдөлмөрийн алдар тэмдэглэх 5 3 1
7 Тэмдэглэлт ой 5 3 1
8 Музей үзэсгэлэн 5 3 1
9 Уралдаан тэмцээн 5 3 1
10 Урлагийн үзлэг, наадам 5 3 1
11 Бусад ................................................................. 5 3 1
5. СББӨ-ийг хадгалж хамгаалах үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлэхэд Танд тулгамдаж буй асуудлуудыг дугуйлна уу?
№ Бэрхшээлүүд Хангалттай Боломжийн Хангалтгүй
1 Мэргэжлийн боловсон хүчин 1 2 3
2 Цалин хөлс 1 2 3
3 Ажилчдын нийгмийн хамгаалал 1 2 3
4 Компьютер, тоног төхөөрөмж дутмаг 1 2 3
5 Мэргэшүүлэх сургалт 1 2 3
6 Мэргэжилтэн бэлтгэх сургалт 1 2 3
7 Ажилчдын идэвхи санаачилга дутмаг 1 2 3
8 Бусад ...........................................
.........................................................
6. СББӨ-ийг хамгаалах чиглэлээр Танд ямар сургалт хэрэгтэй байна вэ?/Мөр бүрт хариулна уу/
№ Сургалтуудын чиглэл Нэн шаардлагатай Ерөнхийдөө хэрэгтэй Шаардлагагүй
1 СББӨ-ийг таньж тогтоох, бүртгэл мэдээллийн сан бүрдүүлэх 1 2 3
3 ЮНЕСКО-гоос баримталж буй бодлого, конвенцийн талаарх мэдээлэл 1 2 3
4 СББӨ-ийн хадгалалт, хамгаалалт 1 2 3
5 Соёлын бодлого, хууль, эрх зүйн орчин 1 2 3
6 Монголын соёл, түүхийн уламжлал, орчин үеийн асуудал 1 2 3
7 Соёл, урлагийн удирдлага 1 2 3
8 Бусад..................................
..........................................
IV. СОЁЛЫН БИЕТ БУС ӨВИЙН ХАДГАЛАЛТ ХАМГААЛАЛТ, ХӨГЖЛИЙН АСУУДАЛД ОЛОН НИЙТИЙН ОРОЛЦОО, ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА
1. СББӨ-ийг хамгаалахад өвлөгч авъяастнууд болон иргэд, олон нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх ямар тодорхой арга зам байна вэ? (Таны санал)
a. Олон нийтийн оролцоог хангах сургалт, семинар зохион байгуулах
b. Бүх шатны сургалтын хөтөлбөрт оруулах
c. Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн үндэсний соёлын талаарх мэдээллийн багтаамжийг нэмэгдүүлэх
d. Соёл, урлагийн байгууллагын дэргэд соёлын өвийн клуб ажиллуулж, тэтгэлэг олгох
e. Наадам, фестиваль зохион байгуулах
f. Монголын үндэсний соёлын өвийг сурталчлах вэб сайт ажиллуулах
g. Өвлөн уламжлагчийг судлах, алдаршуулан сурталчлах
h. Өөр ямар?...................................................................................................................... ........................................................................................................................................
2. СББӨ-ийн хадгалалт хамгаалалтыг сайжруулахад Таньд ямар дэмжлэг туслалцаа хэрэгтэй байна вэ?
.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
3. Танай аймаг, нийслэл, орон нутагт СББӨ-ийн салбар зөвлөл байгуулагдсан уу?
А. Тийм Б. Үгүй В. Мэдэхгүй
4. Хэрвээ тийм бол уг зөвлөл ард иргэдэд хандсан ямар үйл ажиллагаа явуулж байна вэ?
............................................................................................................................................................................................................................................................................................................
5.Танай аймаг, нийслэл, орон нутагт СББӨ-ийг хамгаалахад ихээхэн дэмжлэг үзүүлдэг санхүүжилтийн эх үүсвэрүүдийг үр дүнгээр нь эрэмбэлнэ үү?
№ Хариулт Тогтмол Хааяа Огт үгүй
1 Улсын төсөв 5 3 1
2 Орон нутгийн төсөв 5 3 1
3 Хандив, тусламж 5 3 1
4 Олон улсын төсөл, хөтөлбөр 5 3 1
5 Дотоодын төсөл 5 3 1
6 Үндэсний хөтөлбөр 5 3 1
7 Бусад ямар ........................
5 3 1
6. СББӨ-ийг хамгаалахад танай байгууллагын төсөвийн хэдэн хувийг зарцуулдаг вэ?
a. 50-30 %
b. 29-10 %
c. 9-5 %
d. 4-1 %
e. Огт зарцуулдаггүй
7. Та СББӨ-ийг хамгаалах чиглэлээр 2000 оноос хойш гадаадын ямар арга хэмжээнд оролцсон бэ? /хурал, цуглаан, тоглолт, үзэсгэлэн, уралдаан, наадам, төсөл, хөтөлбөр г.м/
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
8. Танай байгууллага СББӨ-ийг хадгалж хамгаалах чиглэлээр дотоод, гадаадын ямар байгууллагуудтай хамтын ажиллагаатай вэ?
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
V. СОЁЛЫН БИЕТ БУС ӨВИЙГ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЭРГЭЛТЭД ОРУУЛЖ БУЙ ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ҮР ДАГАВАР
1.СББӨ-ийг зах зээлийн эргэлтэд оруулах нь танай орон нутгийн хөгжилд ямар ач холбогдолтой болохыг эрэмбэлнэ үү?
- Үндэсний соёлын онцлогийг таниулах
- Монгол ёс заншил, өв уламжлалыг сурталчлах
- Эдийн засгийн өсөлтийг хангах
- Ажлын байр бий болгох
- Сайн мэдэхгүй
- Бусад ................................................................................................................
2.Танай нутагт ирсэн жуулчид СББӨ-ийн ямар төрөл зүйлийг онцгойлон сонирхдог вэ?
- Аман уламжлал, түүнийг илэрхийлэх хэлбэрүүд
- Урлагийн тоглох үзүүлбэрүүд
- Ёс заншил, зан үйл, баяр ёслол
- Байгаль болон сав ертөнцийн тухай мэдлэг
- Уламжлалт гар урлал
3.Танай орон нутагт аялал жуулчлалын эргэлтэд идэвхитэй орж буй СББӨ-ийн төрөл зүйлийг эрэмбэлнэ үү?
- Ардын гар урлал
- Ардын дуу хагжим
- Ёс заншил
- Хурим найр
- Эрийн гурван наадам
- Монгол ахуй
- Тайлга, тахига
- Ном, хэвлэл
- Бусад.............................................................................................................................
4. СББӨ-ийг аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн болгосноор илэрч буй сөрөг үр дагаварыг нэрлэн бичнэ үү?
..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
VI. СОЁЛЫН БИЕТ БУС ӨВИЙГ ХАМГААЛАХ БОДЛОГЫН ХЭРЭГЖИЛТ, ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ
1.Та ЮНЕСКО-гоос хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааны тухай мэдээллийг ямар эх сурвалжаас авдаг вэ?
- БСШУЯ-наас
- ЮНЕСКО-гийн Монголын үндэсний комисоос
- ЮНЕСКО-гийн вэб сайтаас
- Соёлын өвийн төвөөс
- Ном хэвлэлээс
- Сургалт семинараас
- Интернетээс
- Өөр ямар эх сурвалжаас ......................................................................
2. Танай орон нутагт “СББӨ-ийг хамгаалах тухай ЮНЕСКО-ийн Конвенц”-ийг сурталчлах талаар ямар ажил зохиогдож байна вэ? ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................ ....................................................................................................................................................
3. СББӨ-ийн төрөл зүйл устаж үгүй болоход нөлөөлж буй гол хүчин зүйлсийг эрэмбээр нь дугуйлна уу?
- Хот, төв суурин болон гадаад оронд чиглэсэн нүүдэл ихэссэн
- Ард иргэдийн СББӨ-ийн талаарх ойлголт дутмаг
- Гадны соёлын хүчтэй түрэлт нэмэгдсэн
- Орчин үеийн техник тоног төхөөрөмжийн хэрэглээ ихсэж, уламжлалт арга барилаар хийсэн бүтээгдэхүүний хэрэглээ багассан
- Үндэсний соёлоор бахархах, түүнийг хүндэлж, суралцах сонирхол буурсан
- СББӨ-ийг өвлөн уламжлагч ахмадууд цөөрсөн
- СББӨ болон өвлөн уламжлагчийн нийгмийн үнэлэмж муу
- Төрөөс баримтлах соёлын бодлогын хэрэгжилт, тусламж, дэмжлэг хангалтгүй
- СББӨ-ийг хадгалж хамгаалах үүрэгтэй байгууллага, мэргэжилтний идэвхи санаачлага дутмаг
4. СББӨ-ийн төрөл зүйлийг устаж үгүй болохоос сэргийлж цаашид төрөөс ямар арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна вэ? /Хамгийн чухал 3-4 хариултыг сонгоно уу?
- Соёлын бодлого, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох
- Улс болон орон нутгийн төсвөөс СББӨ болон өвлөн уламжлагчийг хамгаалах, сургалт зохиоход дэмжлэг үзүүлэх
- СББӨ-ийн талаарх олон нийтийн ойлголтыг төлөвшүүлэх ажил зохиох
- Төрийн болон төрийн бус байгууллага, өвлөн уламжлагчид, иргэд,соёлын зүтгэлтнүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, хөхиүлэн дэмжих
- Судалгаа, сурталчилгааг нэмэгдүүлэх
- СББӨ-ийн чиглэлээр соёлын ажилтнуудын мэдлэгийг дээшлүүлэх, хүний нөөцийг бодлогоор бэлтгэх
- СББӨ-ийг өвлөгч авъяастнуудын нийгмийн үнэлэмжийг дээшлүүлэх, урамшуулах, алдаршуулах
- Бусад (нэрлэнэ үү?).................................................................................
5.Танай орон нутагт СББӨ-ийг хадгалж хамгаалахад ямар байгууллагыг түшиглэж ажиллавал зүйтэй вэ? /Мөр бүрт хариулна уу?/
№ Байгууллагын нэр Ихэнхдээ Зарим талаар Бараг хэрэггүй
1 ЗДТГазар 3 2 1
2 Соёлын төв 3 2 1
3 Ерөнхий боловсролын сургууль 3 2 1
4 Номын сан 3 2 1
5 Бусад ............................................... 3 2 1
Судалгаанд идэвхитэй оролцсон Танд баярлалаа
Thursday, January 5, 2012
СОЁЛЫН АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ
СУИС-ийн тэргүүлэх профессор Жамъянгийн Долгорсүрэн /Соёл судлалын ухааны доктор, профессор/
Орчин үед дэлхий дахины хөгжлийн ерөнхий чиг хандлага нь зохистой хэрэглээ бүхий байгаль орчин, нийгэм, соёлд ээлтэй үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, улс түмнүүд өөр өөрсдийн өвөрмөц онцлог шинж төрх, нөөц баялагаа хадгалах замаар улам бүр даяарчлагдах шинжтэй болж байна. Ийм үндсэн чиглэлтэй ихээхэн уялдаж буй салбар бол аялал жуулчлалын салбар мөн. Гэхдээ аялал жуулчлалыг зөв оновчтой бодлого, төлөвлөлт, зохицуулалтаар удирдан хөгжүүлэхгүй бол, энэ нь тухайн улс орны байгаль экологи, нийгэм, эдийн засаг, соёлын хөгжилд нилээдгүй сөрөг үр дагавар авч ирдэг болохыг аялал жуулчлалын хөгжлийн дэлхий дахины түүхэн сургамж бэлхнээ харуулж байна. Экологийн эмзэг орчинтой, байгалийн нөхөн сэргэх чадвар сул Монгол орны тухайд аялал жуулчлалын ихээхэн оновчтой бодлого, төлөвлөлт, зохицуулалтыг хийх шаардлага зүй ёсоор дэвшигдэж байгаа билээ. Бодлого зохицуулалтын гол нь байгаль экологид хор уршиг багатай, үндэсний оршин тогтнолд эерэг нөлөөтэй, эдийн засгийн өндөр үр ашигтай аялал жуулчлалын төрөл чиглэл, арга технологийг хөгжүүлэхэд оршиж байгаа юм. Тийм аялал жуулчлалын төрөл бол өдгөө идэвхитэй хөгжих хандлагатай байгаа cultural tourism буюу соёлын аялал жуулчлал юм. “Соёлын аялал жуулчлал” хэмээх нэр томъёо аялал жуулчлалын хөгжлийн нилээд хожуу үе болох 1970-аад оноос аялал жуулчлалын онол арга зүйн судалгааны бүтээлүүдэд бичигдэх болсноор нийтийн хүртээл болсон. “Соёлын аялал жуулчлал” нэр томъёо “аялал жуулчлалын үйлдвэрлэл” хэмээх ойлголтын хүрээнд аялал жуулчлалын нөөц, бүтээгдэхүүн, технологи зэрэг нэр томъёонуудтай хамт үүссэн гэдэг. 1980-аад оноос америкийн мэргэжилтнүүд соёлын аялал жуулчлал хэмээх ойлголтыг heritage tourism буюу өвийн аялал жуулчлал гэсэн нэрээр түүх соёлын өвийг бодит амьдрал дээр харж танилцах, дурсгалт газруудаар аялах гэсэн арай өөр утгаар хэрэглэж байв.
Нийгмийн амьдрал даяарчлагдаж, аялал жуулчлал эрчимтэй хөгжихийн хэрээр жуулчлалаас байгаль, нийгэм, түүх, соёлын өвийн газруудад учруулж буй эерэг болон сөрөг үр дагавар ихсэх болсонтой уялдаж аялалын арга технологиор нь түүнийг соёлтой, соёлгүй “зэрлэг” /дикий/ аялал хэмээн үзэх хандлага буй болжээ. Зөвхөн аж үйлдвэрлэлийн хүрээнд яригддаг байсан “технологи” хэмээх ойлголт сүүлийн үед оюуны үйлдвэрлэлийн хүрээг ч бас хамрах болж, боловсролын, улс төрийн, харилцаа мэдээллийн технологи гэх зэрэг нийгэм хүмүүнлигийн технологид соёлын аялал жуулчлалыг аялал жуулчлалын үйл ажиллагааны технологи болох үүднээс авч үзэх шинэ хандлага ч бас байна.
1976 оны Брюсельд болсон олон улсын бага хурлаар “Соёлын аялал жуулчлалын тунхаг бичиг”-ийг, 1999 оны10-р сард Мехикод болсон ICOMOS (түүх соёлын дурсгалт газруудын олон улсын зөвлөл)-ын XII чуулганаар “Олон Улсын Соёлын Аялал жуулчлал”-ын тунхагийг тус тус хэлэлцэж баталсан. Эдгээр баримт бичигийн үндсэн агуулга нь “аялал жуулчлалын гол нөөц болох соёлын өвийн хадгалалт хамгаалалтыг сайжруулах үүднээс соёлын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх тухай асуудлууд байв. Язгуур соёлын нөөц хомсдож, өвийн хадгалалт хамгаалалт муудаж, хадгалан тээгчид нь жилээс жилд цөөрч, үндэсний соёлын өвөрмөц өв санг дэлхийн олон нийтэд үзүүлэн таниулах хэрэгцээ улам нэмэгдэж байгаа өнөө үед соёлын солилцооны гол хөтлөх хүч нь дотоодын болон олон улсын соёлын аялал жуулчлал болж байна.
Соёлын аялал жуулчлалын онцлог нь дараах үндсэн зарчмуудаар тодорхойлогдоно.Үүнд:
- Дотоодын болоод олон улсын аялал жуулчлал нь соёлын солилцооны зарчимд тулгуурлах
- Байгалийн болон соёлын өвийн газрууд, аялал жуулчлал хоёр өөр хоорондоо харилцан шүтэлцээтэй хөгжих
- Өвийн газруудаар аялах жуулчлалын төлөвлөлт нь жуулчдын эрэлт, таашаалыг буй болгох үндсэд тулгуурлан хийгдсэн байх
- Аялал жуулчлалын төлөвлөлтөд орон нутгийн хүн амын онцлогийг тодорхой тусгасан байх
- Соёлын аялал жуулчлал орон нутгийн хүн амын амьжиргаа, нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд үр ашгаа өгөхөд чиглэгдэх
- Аялал жуулчлалын хөтөлбөр байгалийн болон соёлын өвийн хадгалалт хамгаалалтыг бэхжүүлэхэд чиглэгдэх” (http://www.icomos.org/tourism/charter.html) зэрэг болно.
Соёлын аялал жуулчлалыг зөвхөн байгалийн болон соёлын нөөц баялагийг үзэж сонирхох төдийхнөөр хязгаарлах бус, тэдгээрийг хүлээн авч мэдэх, мэдрэх, түгээн дэлгэрүүлэх, хадгалж хамгаалах, аялал жуулчлалыг орчин үеийн дэлхий нийтийн стандартад нийцүүлэн зохион байгуулах үйл ажиллагааны арга технологийг багтаасан аялал жуулчлалын үйлдвэрлэл гэдэг өргөн утгаар ойлгох хандлагатай байна. Ерөөс үндэсний соёлын өвөрмөц байдлыг аялал жуулчлалын нөөц болгон ашиглаж, түүнийг арилжааны үндсэн зорилгоо болгох арга замыг эрэлхийлэх ялдамд жуулчин болгоныг соёл судлаач, соёлын өвөрмөцийг нээгч болгон төлөвшүүлэхэд соёлын аялал жуулчлалын үндсэн зорилго оршино.
Монголчуудын байгаль хамгаалах уламжлалт соёл дахь уул, ус, овоо тахих ёсон
Ж. Долгорсүрэн (Ph.D. Профессор)
Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷íèé àõóé ñî¸ëûí îíöëîã íü Õ¯Í-ÌÀË-ÁÀÉÃÀËÜ ãóðâûí áèò¿¿ öàãèðãàí õîëáîîíä òóëãóóðëàñàí ñî¸ë èðãýíøëèéí áèå äààñàí õýâ ìàÿãèéã á¿ðä¿¿ëñýíä îðøèíî. Ìîíãîë÷óóäûí ýëýíö ºâã¿¿ä àäãóóñ àìüòíûã ãàðøóóëæ ãýðèéí áîëãîí, ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé Òºâ Àçèéí ºíäºðëºã á¿ñýä çîõèöñîí àæ àõóé , ¿éëäâýðëýë, îðîí ñóóö, õîîë õ¿íñ, ýäëýë õîãøèë, õóâöàñ õóíàð çýðýã ýä ºëãèéí òºäèéã¿é ýðäýì îþóí, ø¿òëýã áèøðýë, óòãà ñî¸ëûí áàÿëàã ºâèéã á¿òýýñíèé íýã áîë тахилгын ¸ñоí þì.
Монголчуудын хувьд уул, усаа шүтэн дээдэлж овоо босгож, тахилга үйлдэх зан үйл нь анх бөөгийн шүтлэгтэй холбоотойгоор үүсч улмаар бурханы шашны нөлөөг авч хөгжжээ. Уул, овоо, газар, усыг тахин шүтэх зан үйлийн ул мөр монгол бичгийн болон аман яруу найрагт уламжлагдаж ирсэн юм. Уул, овоо тахих ёс дотроо олон бүрдэл хэсгүүдтэй бэлгэдэлийн цогц соёл юм.
Тахилга гэдэг нь уул, ус, байгаль дэлхийн эзэд (лус, савдаг, навдаг, шивдэг)-ийг хүндэтгэн дээдэлж, од, гараг эрхэсийн орчил хөдөлгөөний хамгийн сайн тохиол буюу сайн өдөр, цагийг олж, нутгийн ард олон тухайн нутаг орондоо хамгийн ихээр хүндэтгэн дээдэлдэг уул, усандаа идээ, ундааныхаа дээжийг өргөн хүндэтгэл үзүүлж, сүсэглэн залбирч, мөргөл үйлдэх ёслол буюу нүүдэлчин хүмүүний байгалийг дээдлэх соёлын цогц илэрхийлэл юм. Тахилга нь зүгээр нэг байгальд хүндэтгэл үзүүлсэн ёслол төдий зүйл бус. Энэ нь уул, усныхаа амин чанар болох лус савдагийг аргадаж, тэдэнтэй оюун санааныхаа хүчин чадлаар холбогдон харилцаж, хүн-байгалийн хүйн холбоо хэлхээг бататган дээдэлсэн оюуны соёлын нандин өв мөн. Тайлга, тахилгын ёсон тэр чигээрээ хүн, байгалийн харилцаанд хатуу дагаж мөрдөх амьдрал, үйл ажиллагааны хэм хэмжээг өөртөө агуулсан байх бөгөөд тэр чанараар хорио цээрийн соёлоор баялаг юм. Өөрөөр хэлбэл монголчууд нэн эртнээс нааш бичигдсэн хууль цаазын зэрэгцээгээр бичигдээгүй аман хууль буюу хорио цээрийн ёсны хэм хэмжээний хүрээнд байгалиа хайрлаж хамгаалах нандин соёлын хэм хэмжээг бүтээн уламжлуулсан ард түмэн. Ялангуяа бичигдээгүй аман хууль, хорио цээрийн ёс нь тайлга, тахилгын зан заншлаар хатуу мөрдөгдөн хэвшсэн юм.
Монголын аль ч нутагт тахилгат газар элбэг дайралддаг бөгөөд одоо ч тэр хэвээр байна. Тахилгат газарууд дараах онцлогуудаар бусад газараас ялгардаг. Үүнд:
§ Тахилгат газар тухайн нутаг орондоо хамгийн сайхан сүрлэг өндөр уулс, өргөн гол, мөрөн, нуур, онцгой сонин тогтоцтой хад, мод, овоо, байх нь олонтаа.
§ Тахилгат газарт бишрэл, хүндэтгэлийг төрүүлэхээр сайн, сайхныг бэлгэдсэн нэр өргөмжилсөн байдаг.
§ Тахилгат газарын онгон төрх байдал нь тахин шүтэж ирсний нөлөөгөөр бусдаас илүү сайн хадгалагдсан байдаг онцлогтой.
§ Өвөг дээдсээс үе уламжлан тахин шүтэж ирсэн газар нутаг байдаг.
§ Тахилгат газарын өвөрмөц байдлаас үүдсэн тахилгын судар, домог, ерөөл, магтаалтай.
§ Тахилгат газар бүр өвөрмөц зан үйл, ёслол, хорио цээрийн ёс горимтой.
§ Тахилгат газар бүр хүмүүсийн сүсэглэн ханддаг өөрийн гэсэн өвөрмөц дүр бүхий эзэн (лус, савдаг)-тэй байна.
Тахилгат газруудыг хэн хэрхэн тахиж байгаагаас хамааран улсын, төрийн, аймаг, сум, орон нутгийн, отог овгийн, хот айлын хэмээн ангилж болно. Тухайлбал, Алтай, Хангай, Хан Хэнтий, Бурхан Халдун, Богд хан, Отгонтэнгэр, Суврага хайрхан зэрэг уулс, Хөвсгөл, Увс нуур, Орхон, Сэлэнгэ, Хэрлэн зэрэг гол мөрөн нь эртнээс нааш төрийн (үндэсний) хэмжээнд улс орон даяараа тахин шүтэж ирсэн тахилгат газрууд юм.
Хятадын Тан улсын түүхэн сударт тэдэглэснээр Хүннүчүүд VIII зуунд уул овоог тахиж байсан, мөн Орхон мөрний хөвөөнөө амьдарч асан Түрэгийн хаад Отгонтэнгэр уулын овоог тахиж тайж, рашаан усыг нь эм, эмнэлэгт ашиглаж байсан тухай мэдээ бий.
“Хүннү нар шинэ оны тэргүүн, хаврын эхэн сард хүннүгийн цөөн тооны ахлагчид Шаньюн ордны дэргэд орших сүмд цугладаг байсан ба 5 дугаар сард Луут хотод олон тооны ахлагчид цуглаж тэнгэр, газар, өвгөдийн сүнсийг тахидаг байсан”[1]гэдэг.
“Монголын нууц товчоо”-нд “Бурхан Халдун уулыг өглөө бүр мялаасугай, өдөр бүр өчиг, үеийн үедээ өнөд тахисугай” гэж тэмдэглэжээ. Хэнтий аймгийн Хэрлэн Баян улаан уулын орой дээр Чингис хааныг хорин долоон насан дээрээ хаан суусныг бэлгэдэж хорин долоон овоо босгосон байдаг[2]. Мөнх хаан хөх барс жил (1254 он) Хөх нуурын зүүн дэх наран саран хайрхан ба Хөх нуурыг тахисан байна. Энэ тахилгад 40 мянган морь цэрэг оролцсон гэдэг. Цахарын мянган хөл цагаан нутагт Хубилай хааны хэдэн хүүхдийн хүйсийг булсан газарт тэмдэг болгож босгосон “Хүйс овоо” одоо болтол байсаар байна. Шанду хотоос өмнө Хүлэн нуурын орчим байх Саадагийн овоо бол Чингис хааны Сайр хээрт цэрэглэж явахдаа саарсан сум саадгаа тайж тахиж босгосон овоо гэж нутгийн хүмүүс хуучилдаг. Чингис хаан болон Хубилай хааны үед өрнө зүгт дайтаж байсан цэргүүд явах замдаа мод, чулуугаар маш олон овоо босгож буцах замын тэмдэг болгож байсан тухай сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэжээ. Чингис хааны цэрэг аливаа нэгэн хэргээр хуран чуулахдаа тэр газарт босгосон “Хурах овоо” нь одоо хүртэл монголын нутагт олон тааралддаг. Жишээ нь: Туулын хар шугуйд Ван хаан Тойролтой уулзалдан найрамдахдаа босгосон овоо одоо Богд уулын зүүн талын Төрхурахын хажуу дахь хөтөл дээр буй[3].
Монголын нууц товчоонд Чингис хаан “Өшөөт дайснаас, Өршөөн аварч, Өнчин бидний, Өмөг болсон, Өндөр дээд, Бурхан Халдун чамайг, Өглөө бүр мялааж байя, Өдөр бүр тахиж байя, Үрийн үрд, Үүрд тахиж, Үе тутам, Үргэлж шүтье... гэж бүсээ хүзүүндээ эрих мэт өлгөж, малгайгаа гарт сэгэлдэргэлж, гараар өвчүүгээ дарж, наран өөд хандаж, Бурхан Халдунд есөнтөө сөгдөж өчин, сацал сацав”[4] гэжээ. Энэ нь төрийн их тахилгат Бурхан Халдун уулын тахилгын соёл их эзэн Чингис хааны үеэс өнөө хүртэл өвлөгдсөөр уламжлал нь тасраагүй байгааг гэрчилнэ.
VI-VII зууны үед Монгол газарт нутаглаж байсан Түрэгүүд 5 дугаар сард Тарим голыг тахиж байжээ[5].
Монгол орны нийт нутагт 1200 гаруй уулыг нэн эрт цагаас тахиж ирсэн. Эдгээрийн ихэнхи нь гол, мөрөн, нуур, цөөрмийн эх болж байсан аж. Өөрөөр хэлбэл ус үйлдвэрлэх эх болсон уул овоог тайж тахих зан үйл нь хүн-байгалийн хүйн холбоог бататгасан эрхэм соёлын өв мөн.
Тахилгыг хийхдээ эхлээд зурхайн ёсны дагуу сайн өдөрийг сонгож тогтоогоод нутгийн ард иргэдэд тахилга болох тухай зар хүргэдэг. Тахилга болох өдөрийн өглөө иргэд эртлэн босож, ихэвчлэн нар мандах үед тахилга эхэлдэг. Тахилгад оролцох хүмүүс бүгд идээ будаагаа авч, гоёлын хувцасаа өмсөж, ёслол хүндэтгэл дүүрэн тахилгад оролцоно. Овоо, тахилгад гар хоосон оролцохыг цээрлэдэг. Гэрийн эзэн нэг дунд ташуур (архи хадгалдаг сав) шимийн архитай очно. Мөн түүхий сүүний бяслаг шахаж бэлтгэн хайрхандаа өргөхөөс гадна, шүүсэн (тавгийн идээ) дээрээ тавьдаг хатаагүй шинэхэн хурууд ааруул, тусгайлан бэлтгэсэн ариун арц тэргүүтнийг авч очдог.
Тахилгыг жилд голдуу нэг удаа хийдэг бөгөөд урд жилийн тахилгын хонины ходоод авсан хүн дараа жилийн шүүсийг бэлтгэдэг ёстой аж.
Тахилгат уул, овоонд уулын эзэн хатад, хаалгач, цэрэг, эрдэнэсийн санг арвижуулан сахигч уулс толгод, ухаа гүвээ байдаг. Иймд тахилгын овоонд хүрэхийн өмнө эдгээр хүндлэгдэж заагдсан уул, овоонд хүндэтгэл үзүүлэн арц хүж уугиулж, цацал өргөн байж тахилгат овоондоо очдог уламжлалтай.
“Овоо”-г уул, усны эзэд (лус, савдаг, навдаг, шивдэг), онгод тэнгэрүүдийн орших газар хэмээн үздэг. Онгод нь тэнгэр, газар эзэн сахиулсантай шууд харьцаж чаддаг ид шидтэй шүтээн аж. Эртний бөөгийн шашин нь газрын тахилгаас үүдэлтэй бөгөөд тэр нь Этүгэн эх болно[6]. Этүгэн гэдэг нь газрын эзэн, газрын шүтээн гэх эртний утгатай үг. Этүгэнийг тахих үзэл нь цагийн эрхээр хувьсан хөгжсөөр тахилгын хэлбэрт шилжсэн байна. Энэ нь тус тусын оршин суугаа нутаг усыг далдын эзэнтэй гэж үзэх үзлийн илрэл юм. Монголчууд уул, ус хоёр өөртөө эзэн савдагтай гэж үзэж ирсэнийг “Уул савдагтай, ус эзэнтэй” гэсэн зүйр цэцэн үгнээс анзаарч болно. Энэ нь шүтлэг болж улмаар уул, ус, овоо тахих ёсон үүсч хөгжсөн байна. Мөн “Алтай дээрээ гарч арван гурван сангаа тавих” гэсэн цэцэн үг гарч улмаар шүтлэгийн нэгэн зан үйл болж дэлгэрсэн гэж академич П. Хорлоо бичжээ. Дээрхи хэллэг зүгээр нэг үүсчихсэнгүй, Алтайн савдгуудыг аргадаж дээдлэх үзлээс үүдэлтэй бөгөөд улмаар Алтайн уулсыг тахих тахилгын ёс заншил болж төлөвшсөн байна.
Уул, толгодын эздэд зориулан нутаг бүр өөрийн байгалийн тогтоцын онцлогоос хамаарч мод, чулуу, шороо, элс зэргээр овоо босгодог. Жил бүр тодорхой цагт уул, овоог тахидаг. Овоо нь төрийн тахилгат, тухайн орон нутгийн тахилгат, отог овгийн тахилгат овоо гэж байхаас гадна тахилгагүй уул толгодын овоо, хөтөл, давааны овоо, рашаан булгийн овоо, дурсгалын овоо, хошуу нутгийн хил захын тэмдэг овоо гэх мэт олон зүйл байна.
Овоо босгохоос хэд хоногийн өмнөөс газраа шинжин товлож, тухайн хошууны ноёд, захирагч нарт айлтган мэдүүлж зөвшөөрөл авдаг ёстой байв. Бурхан тэнгэрүүдэд сан тахил өргөн, газраа ариусгахын тухайд “Газрын эзний усан балин” (Савдаг чавдор), Гурван хувьт (Часүм), Тотгорын балин (Гэгдор) зэрэг номуудыг уншиж, цагаан зүгийн үйлсийг бүтээхэд хань нөхөр болохыг гуйж, хар буруу зүгийнхнийг үлдэн хөөх зан үйлийг гүйцэтгэдэг. Энэ нь нүүдэлчин монголчууд байгалийг амьдчилан шүтэхийн зэрэгцээгээр ертөнцийн амин чанарт хар, цагаан эрчим, сайн, муу шинж байгаа бөгөөд тэр нь хүмүүний амьдралд эерэг, сөрөг нөлөө үзүүлдэг гэх үзлийн тод илрэл юм.
Богд Зонховын айлдсан “Тарнийн зэрэг” (Агрим) болон газрын зан үйлийн бусад олон ном судраас номлосон мэт газраа ухаж Нагаража (Лүванжилбу) бурхны хумхыг бүтээж газартаа суулгана. Овоогоо босгохоос өмнө сан тавин “Долоон гишүүнт” (Янлагдүнба), “Арван зүгийн харанхуйг арилгагч” (Чогжүмүнсэл), “Өлзий хутгийн тусыг бүтээгч”(Дашдондов), “Уужим их балгад” (Ямбыдончир), “Билгийн зүрхэн” (Ширнэн), “Огторгуй газрын найман гэгээн” (Намсананжад), “Өлзий хутаг давхарласан” (Дашзэгва), “Алтан судрын дусал” (Сэржидотиг), “Лусын эрхийг дүүргэх” (Лүвангон)[7] хэмээх ном судруудыг уншдаг. Үүний дараа шашин номыг тэтгэгч бурхан сахиусуудад балин тахил өргөж “Зуун балинт” (Дормажарза), “Лусын балин” (Лүдор) зэргийг уншиж үйлсээ даатгана. Амин модон (Срогшин)-д лагшин дүр, амин модны тогтоолго тарнийг бичээд гол модоо босгоно. Түүнийг алсаар тойруулж чулуу болон тоосгыг зэрэглэн дүгрэг хэлбэрээр тойруулаад түүнийгээ арц тэргүүтэн анхилам үнэртэн, арвай буудай тэргүүтэн үр тарианы зүйл, үр самартай, шилмүүстэй мод зэргийг дүүртэл хийнэ. Тоосго буюу чулуугаар зэргэлсэн суурь хүрээгээ нар, салхи, бороо усанд эвдэрч хэмхрэхгүй бөх бат аргаар үйлдэн дээш нь овоолж үзэсгэлэнтэй бөгөөд сүр жавхлантайгаар сүндэрлүүлнэ. Энэ нь нутгийн хүн зоны хийморийг өргөсөн бэлдэлийн цогцолбор юм.
Овоог дан ганцаар болон овооны баруун, хойд, зүүн зүгт дөрөв дөрвөөр жижиг овоо босгон арван гурваар ихэвчлэн үйлдэх ёс байдаг. Тухайлбал, Хөвсгөл аймгийн нутагт “Өлийн арван гурван овоо”, “Цагаан чулуутын овоо” гэх мэт алдарт овооны цогцолборууд бий. Нум сум, жад тэргүүтэн зэр зэвсгийн зүйлийг арван гурав буюу түүнээс ч олныг овоо босгоход хийдэг ёс байна. Босгосон овоондоо бэлгэ дэмбэрэлийг бодолцож бас тухайн овоо босгосон уулын хэлбэр тогтоц, байр байдлаар нь овоонд нэр өгдөг ёстой. Овооны нэрийг цагаан торгонд бичээд суманд уяж нандигнана.
Өндөр газар, өл хөтөл, аян замын уулзварт овоо босгодог нь олон онгод эзэн савдгийг хуран цуглуулах нүүдэлчин хүмүүний үзэл бодлын илрэл юм. Иймээс хаа дайралдсан газар овоо босгодоггүй, учир зорилготой сонгосон газар босгож, түүнийгээ тахилгын орон болгодог байна. Монголчууд мод бургас огтлох, хад чулуу ховхлох, гол горхийг улаан, цагаан идээгээр буртаглах, өвс ногоог үр үндсээр нь тахлан сүйтгэх, ан амьтныг хомроголон авлах, шунахай сэтгэлээр амийг нь муулахыг ихэд цээрлэнэ. “Лус савдаг хилэгнэнэ”, “тэнгэр догширно”, “амь нас, мал хөрөнгөд цөв учирна” хэмээн сэжиглэж, тийм гай барцадаас хамгаалах зорилгоор нутаг усны эзэн савдгийг аргадан баясгах шившлэг, тарни шившиж, сан тавиулж, ном уншуулах зан үйлийг хийдэг.
Тахилгад зориулж тусгайлан зохиосон ном сударт нутаг орны эзэн савдгийг эхлээд урин залж, лянхуат тавцанд суулган залав хэмээн сэтгэлдээн итгэн бодож, хүслийн таван эрдэнэ болсон хүж, цэцэг, зул тэргүүтнээр тахил өргөн, түүний сайхан үнэрээр газар орны эздийг баясгадаг. Ийнхүү газарт бууж ирсэн эзэн савдаг, навдагийг улам баясгахын тулд тэдэнд зориулж хонь, ямаа, хөлөг морь, буур, бух тэргүүтнийг сэтэрлэх ёслол үйлддэг.
Сэтэрлэх зан үйл нь тухайн малыг бурхан тэнгэр, газар усны эзэн савдагт өргөж, дархлан онголж байгаа хэрэг юм[8]. “Сэтэр” гэдэг дархлах гэсэн төвд үг. Бурхны шашны нэгэн зан үйлийн нэр боловч энэхүү сэтэрлэх зан үйл бөөгийн шашины зан үйл дотор хамгийн том төрөлд тооцогддог. Монголчууд малаа сахиусандаа даатган алах, эдлэхийг тэвчин онголон сэтэрлэдэг уламжлалтай. Дундад зууны үе болж ирэхэд монголчуудын дотор мал сэтэрлэх ёсон ихэд өргөн дэлгэрч, тэрхүү зан үйлийн нийгмийн ач холбогдлыг нийтээр хүлээн зөвшөөрч төрийн хуулиндаа хүртэл хуульчлан баталгаажуулсан байна. Тухайлбал, 1640 онд Монгол-Ойрадын их цаазын 27.1 дүгээр зүйлд “Сэтэрт морь унавал морь авах болов” гэж заажээ. Энэ нь бусдын сэтэртэй малыг хэн нэгэн унаж эдлэх, авах, хулгайлахыг хориглосон, тийм үйлдэл гарвал шийтгэл оногдуулахыг хуульчилсан заалт юм[9]. Малын сэтэр нь олон төрөл байх бөгөөд тэдгээр нь үүрэг зориулалт, сэтэрлэх зан үйл, сэтэрийг ариулах ёс журам, баримтлах хорио цээрийн ёсны талаар харилцан адилгүй байдаг.
Овооны тахилгад холбоотой цээрийн ёсон. Монголчууд хар, цагаан, алаг ялгасан гурван сүлдээр овоо тахихдаа сохор, доголон, тахир, дүлий хүнээр тахилга хийлгэхийг цээрлэдэг. Хар сүлдний овоог тахихдаа төрдөггүй бүсгүй хүнийг овоонд ойртуулдаггүй цээртэй. Хараалын овоо, тангаргын овоо, бэлэвсрэлийн овоонд чулуу нэмдэггүй. Хил захын овоонд сул иргэд чулуу нэмэх нь байтугай ойртохыг ч цээрлэдэг. Иймд учир мэдэхгүй газар уул, овоонд хамаагүй ойртож, эргэж тойрохоос аль болохоор болгоомжилдог.
Овооны хурмал газар чулуу хөдөлгөж болохгүй. Хөрс шороог нь хөндөж малтаж болохгүй. Араатан жигүүртнийг элдэж, агнаж, цочоож, хөөж болохгүй. Овооны дэргэд нуур, гол, горхи, булаг, шандад биеэ угаа, наадаж тоглох, элдэв бузар буртаг юмыг хаяж гээхийг чанга цээрлэнэ. Овооны хажууд өтгөн, шингэний мөр үзэхийг хатуу цээрлэдэг.
Хулгай хийсэн, худал хэлсэн, цээрлүүлсэн, шийтгүүлсэн айлын нэг ч хүн овооны тахилгад оролцож болохгүй. Ийм хүнийг санаа нь бузартсан нүгэл үйлдэгч гэж үздэг. Олонхи нутагт овоо хайрханыг хүндэтгэж нэрийг нь хэлэхийг цээрлэдэг.
Гэрийн нь хүн нас бараад дөчин ес хоноогүй бол овоонд гарахыг цээрлэдэг. Учир нь талийгаачийг оршуулсны дараах 49 хоног бол буян хураах, түүний тулд гадагш эд мал гаргахыг цээрлэдэг хатуу хориотой хугацаа юм. Халуун ханиад, халдварт өвчин дэлгэрч хөл хорьсон газарт мөр гаргасан хүмүүс тахилгад орохгүй. Овооны хүрээ (хорио) газарт Монголоос өөр ястныг оруулахыг цээрлэдэг. Энэ нь овог аймгаараа овоо тахидаг заншлын уламжлал бөгөөд босгосон овоонд нь өөрсдийн өвөг дээдсийн шарилыг бумбалсан овоо ч байдагтай холбоотой байх магадлал их юм. Ийм овооны ойролцоо өөр ястан үндэстнүүдийг ойртуулдаггүй уламжлалтай. Овооны дэргэд наймаа худалдаа хийх зэрэг олон бужигнаж, шүтлэг хүндэтгэл алдарахыг цээрлэдэг.
“Овоо тахисны дараа овооны орчимд буй нуур цөөрмийн загас жараахайг барихыг цээрлэнэ. Овооны сахиулсан хилэгнэхээс сэрэмжилж буй хэрэг юм. Овоо тахисны дараа мод, чулууг дураараа хөндөх, хөдөлгөхийг цээрлэнэ. Тахилга талаар болно гэнэ. Овооны найр наадамд охин хүүхэд уралдааны морь унахыг цээрлэнэ. Унаваас охинд ээлгүй болно гэнэ. Овооны дэргэдүүр морь унаанаас буулгүй, овоонд чулуу өргөлгүй өнгөрөхийг цээрлэнэ. Зөрчвөөс үйлс бүтэхгүй гэнэ. Өөрөөр хэлбэл нүүдэлчин монголчууд цаг ямагт байгалийг аргаж, түүний хууль, жам ёсыг дагаж, байгальд хүндэтгэл үзүүлэх өргөн дэлгэр соёлыг бүтээсэн нь эндээс тод харагддаг.
Тухайлбал, овооны дэргэдэх уул, толгой, газрыг тайхыг цээрлэнэ. Овооны сахиулсан зайлна гэж үздэг. Энэ нь тухайн нутаг оронд уул, усны онгон орших нэг л онцгой цэг байх бөгөөд энэ нь тэр нутгийн овоо мөн гэж үздэгтэй холбоотой байна. “Овооны хажууд ан гөрөө хийх, улай гаргахыг цээрлэнэ. Нүгэл болно, сахиулсан хилэгнэнэ гэхийн учир тийнхүү тэвчинэ”[10].
Газар дэлхий, уул усны нэг догшин эзэн бол лус юм. Лус нь үүл үүсгэн, хур бороо оруулах сахиус бөгөөд лусын аймаг тоймгүй олон бий гэдэг. Лусыг могой буюу морьтой хүний дүрээр зурж тахих явдал их байсан. “Уул тахих ёслол бол чухамдаа уулын эзэн лусыг тахих ёслол болно” гэж академич Ц. Дамдинсүрэн бичсэн. Бурханы шашны домгоор бол лус нь хүн толгойтой, могой хэлбэрийн биетэй, газар дэлхий, уул усны эзэн, хүмүүн бусын амьтан гэдэг. Навдаг буюу орны эзэн нь орон нутгийн эзэн савдаг, сүлд болсон тэнгэр юм. Хүний толгойн оройн үсэнд ирж оршин хүний амь нас, хишиг буяныг сахин хамгаалдаг гэдэг. Иймд хүний толгойд гар хүрэх, морь, малын толгой руу цохиж нүдэхийг цээрлэн буян хишиг зайлна гэж үзэж иржээ[11].
Уул, овоонд эзэн савдаг бий болгохдоо тухайн газар орны байр байдал, байгалийн тогтоцыг ажин шинжиж ямар шинжтэй буйгаар нь бий болгох тохиол байжээ. Жич: Улаанбаатарын дэргэд орших Сонгинохайрхан уулын сангийн судрыг Их хүрээний нэгэн эрдэмт лам Төвдөөс залагдан ирсэн Лувсанпэрлэйжамцаас соёрхол эрэн зохиож өгөөч гэж хүссэн байдаг. Тэрхүү Төвдийн эрдэмт ламтан Сонгино хайрханыг шинжиж үзээд: Их цэргийн ноёны дүртэй уул юм. Тэгэхдээ айхавтар догшин юм байна. Хатуу үйлийг захин хүсэхэд түргэн бүтээх идтэй. Энэ уулын эзэн хөх бух унасан, араа соёо нь зөрсөн, архинд дуртай хөх өвгөн байна гээд уг хайрханы сан сэржимийг зохиожээ[12]. Үүнээс үзвэл сангийн судрыг зохиогчид нь уул, усыг шинжин, уул, усны эздийг сэтгэлдээ ургуулан уран сайхнаар сэтгэн бүтээж ирсэн уламжлал харагдаж байна.
Уул, усны эм савдагийг аргадаж тахих үзэл ард түмний дотор хүчтэй дэлгэрсэн бөгөөд хэрэв тэдэнтэй ёс бусаар харьцвал өвчин зовлон, өнчрөл хагацал ирнэ гэж үздэг. Хан хөхийн нуруу хүүхэн савдагтай. Энэ хүүхэн савдаг бол Тагнын уулын эрэгтэй савдагтай улирал бүр, сар бүр уулзан учирдаг. Энэ үед уул, усны нэр хэлэх, ууланд гарч элдэв үйлийг ажиглах, тэр тухайгаа хүнд хэлэхийг цээрлэдэг[13].
Захчин ястны тахиж ирсэн Улаан хайрхан уулын эзэн сэгсгэр үстэй охин савдаг байсан гэх ба тэр охиныг хагалбар имтэй гөрөөс болгон хувиргаж түүнийг нь мэдэлгүй буудсан анчин их өвдөж ядарсан гэж домоглодог.
Зарим овооны эзэн нь ноён, баатар жанжнаар дүрслэгдсэн байдаг. Иймэрхүү эзэнтэй уул нь монголын хил хязгарын уул байдаг нь гаднын дайсны аюулаас авран хамгаалах бэлгэдэл утгатай юм. Жич: Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутагт Баяндулаан уулын эзэн нь Догшин цэргийн буман аймгийн цог бадарсан их цэргийн царай хөх, хар хөх морьтой, их эрдэнийн чимэгтэй, цусан улаан жад барьсан, эдийн тэвшийг зүүн мутартаа барьсан, алив дайсныг даран устгах олон дагуултай цэргийн ноён догшин тэнгэр буй гэж сударт өгүүлсэн байна[14]. Хад чулуу, мод, бут руу хамаагүй шээж болохгүй тухай аман домог хууч яриа ч элбэг бий.
Энэ мэтээр тахилгат уул усны эздийг амаар домоглож, судраар зураглан ирсэн нь нүүдэлчин монголчууд нэн эртнээс байгалийг амьшуулж үзээд түүнийгээ уран сайхнаар төсөөлөн зураглаж дүр бүтээгээд, тэдгээр дүр бүхий онгон сахиус нь хүн, амьтны амьдралд онцгой нөлөө үзүүлдэг учир байгалийн ааш араншинг аргадан тайтгаруулах ёстой гэх үзлийн үүднээс энэ бүх зан үйл, хорио цээрийн ёсон үүссэн байна.
Монголчуудын тахиж ирсэн газар усны тоо 800 орчим байгаа бөгөөд эдгээрийн ихэнхи нь сан тахилгын судартай байснаас эрдэмтэн О.Сүхбаатар 280-аадыг нь цуглуулж[15] “Монголын тахилгат уул, усны судар оршвой” (2001) нэртэй ном бүтээжээ.
Огторгуй тэнгэрийг муу хэлэх, хараахыг цээрлэнэ. Зөрчвөөс тэтгэх тэнгэр хаяна, тэнгэр ниргэнэ, огторгуй муудна, хурмаст хилэгнэнэ гэнэ.
Оёж ширж гүйцээгүй улыг (гутлын) хөлдөө тааруулан үзэхийг цээрлэнэ. Үл хэрэгсвээс зүү хугарана. Оёо ширээс үл бүтнэ гэнэ.
Олон төллөсөн үнээ өтөлж үхвээс махыг нь идэхийг цээрлэнэ. Хүндлэхийн учир чоно, нохойны хоол болголгүй газарт булдаг заншилтай”[16]. Эмэгтэй хүн овоон дээр гарах ёсгүй боловч эм савдагтай (тэнгэр) бол гарч болдог.
Энэ бүх хорио цээрийн ёс бол монголчууд эрт цагаас байгалийн жам ёсыг танин мэдсэний үндсэн дээр түүний хуулийг даган мөрдөх олон арга замыг олж чадсаныг илтгэж байна. Өөрөөр хэлбэл монголчуудын байгаль хамгаалах соёл нь эдгээр эрхэм ёсон, зан заншил, хорио цээрийн ёсны хүрээнд хатуу мөрдөгдөн уламжлагдсан юм. Эдгээр нь хүн-байгалийн хүйн холбоог эрхэмлэн дээдэлсэн монголын нүүдэлчний соёлын үнэт зүйл, утга соёлын өв мөн бөгөөд энэ гайхам соёлоо өвлөн уламжлуулах, дээдлэн хөгжүүлэхэд олон тулгамдсан асуудал хуримтлагджээ.
Уул, овооны тахилгын өргөл. Цагаан идээ, махан шүүс, архи дарс гэсэн гурван зүйлээс тахилгын өргөл бүрдэх боловч үндсэндээ улаан өргөл, цагаан өргөл хоёр голлодог. Уул, овооны өргөлийг тахил тахих гэж нэрлэдэг. Тайж, тахих үйл нь гүн гүнзгий утга, нэн өргөн дэлгэр агуулгатай юм. Тахилгын өргөл нь үзэх, сонсох, үнэрлэх, амтлах, хүртэх таван мэдрэхүйд тулгуурлан бүтсэн байна. Энэ нь уул, овооны эздийг амьдлаг, хүмүүн чанартай гэж үзэж буйн илрэл юм. Уул, усны эзэдийг нэгд, Үнэр хөлөглөгч тэнгэр – үнэрийн чуулган болсон агь, ганга, арц, хүж, даль зэрэг таван зүйлийн тансаг үнэртэй ургамалыг уугиулж тахидаг. Хоёрт, Амт хөлөглөгч тэнгэр – элдэв ариун идээгээр амтыг тахина. Энд улаан, цагаан тахилга хамаарна. Гуравт, Харц хөлөглөгч тэнгэр – дүр, дүрс, өнгө гурван зүйлийн бөс даавуу тахилга. Энд хадаг, таван өнгийн бөс даавуу тахилга орно. Дөрөвт, Дуун хөлөглөгч тэнгэр – эгшиг дууны чуулган болох гурван зүйлийн дуугаар тахил өргөнө. Энд бөөгийн дуудлага, дуулал, хуур, хэнгэрэг гурав болно. Тавд, Хүртэхүйг хөлөглөгч тэнгэр – хар, цагаан өнгөөр тахил өргөнө. Энд хоёр зүйлийн өнгөний залам зурмын өргөл болдог.
Уул, овоог ёс төртэй тахихдаа гурван настай шар халзан хонь төхөөрч, хониныхоо толгой шийрийг хуйхлан бэлтгээд цагаан сарын шүүс тахилгын адил бүх зүйлийг ёс жаягаар нь хувааж уул, усны эздэд өргөдөг эртний уламжлал байдаг. Хонины махан шүүснээс гадна уул, овоонд таван тансаг идээний дээжээр тахилга мялаалгыг өргөдөг нийтлэг уламжлал бий. Үүнд: ааруул, ээзгий, бяслаг, өрөм, тос зэрэг идээгээр тусгайлан таваг засаж бөөллөг дууссаны дараа тавагтай таван тансаг идээнээс уул, овоондоо хэсэглэн өргөл өргөж дараагаар нь овоо тахилгад оролцсон хүмүүст тараадаг. Овоо тахилгад өргөдөг гурав дахь өргөл бол архи, айраг, сүү зэрэг цацлын өргөл гэж байдаг. Архи, айргийг уул, усны эздэд, сүүг тэнгэрт зориулан өргөдөг. Ийнхүү гурван өргөл өргөхийн зэрэгцээгээр уул, усандаа сан тавьж савдаг, шивдгийг баярлуулан ариутгадаг.
Уул, овооны тахилгын дараа ууц, шүүсийг хүндэтгэлийн ёс жаягийн дагуу хуваарилдаг. Ууц, шүүс нь өөрөө хүндэтгэлийн зэрэг дэвтэй зүйл. Энэ зэрэг дэвийн онцлогийг ууцыг таваглан өрөх өрлөгөөс харж болно. Хүндэтгэлийн дээд нь хонины толгой бөгөөд үүнийг зарим нутагт төөлэй гэж нэрлэдэг. Ямар мах сонгож ууц тавьсан нь өөрөө зочныг хир зэрэг хүндэлж байгааг илтгэдэг. Уул, овоонд очсон өндөр настан эцэг, эх, авга, нагац, ахас, дээдэс, төрийн албаны эрхэм хүндтэй хүнийг хамгийн дээдээр хүндэтгэж ууцны хамгийн дээд хүндэтгэлийн хэсэг болох дал, дөрвөн өндөр, хонот, шаант чөмгийг эхлээд өргөн барьдаг. Эр, эм хоёр хүн байхад эрэгтэйд нь дал, эмэгтэйд нь өвчүүг өргөдөг. Зээ нь нагацынхаа дэргэд дал барьдаггүй. Нагац нь зээгийнхээ дэргэд өвчүүнд гар хүрдэггүй зэрэг хүндэтгэл дээдлэлийн ёсыг хатуу баримталж иржээ. Овооны хүндэтгэлийн идээ, шүүсийг тахилгад ирсэн зочдын нас, зэрэг дэвийн эрэмбээр нь эхлээд ууц, өвчүү, дал дөрвөн өндөр, хавирга, хонт, шаант, дунд чөмөг, атгаал гэгчлэн дэс дарааллаар хүндтэй хүмүүсдээ өргөн барьдаг уламжлалтай. Сүүж, богтос, богино хавиргыг хүүхэд багачууд гэрийн эздэд хувь болгон өгдөг уламжлал одоо хүртэл монголчуудын дунд нийтлэг мөрдөгдөж байна.
Сан, сэржим өргөх ёс. Монгол хэлний сагнах, уугиулах, ариусгах гэсэн үгнээс үүдэлтэй сан тавих ёс нь бөө мөргөл, буддын шашны аль алид нь байх боловч бөөгөөс уламжлалтай соёлын өв гэж үздэг. “Сан” нь нэг талаас ариусгах, ариутгах гэсэн утга, нөгөө талаас хураах, арвижуулах, буян хурах гэсэн утга давхар илтгэж байна.
Бөөгийн олон төрлийн дуудлагыг хуримтлуулан авч нэгтгэн бичсэнийг бас сан гэж нэрлэдэг. Алтайн Урианхайчууд Алтайн уулсад арван гурван сан өргөдөг. Энэ нь дараах хэд хэдэн утгыг агуулдаг аж. 1. Арван зүг. 2. Гурван цаг. 3. Дөрвөн зүг. 4. Найман хөлөл. 5. Арван хоёр жилтний орон. 6. Арван өнгө. 7. Есөн мэнгэ. 8. Дөрөв, долоон орон. 9. Хийморь сүлд. 10. Арван хоёр жил. 11. Арван хоёр сар. 12. Арван хоёр өдөр. 13. Арван хоёр цагийг эзэлсэн ид шидтэй гайхамшгийн орон байдаг хэмээн үзэж энэ санг тавьдаг. Арван гурван сан нь дотроо дараах өргөн дэлгэр утга санааг давхар агуулдаг бэлгэ дэмбэрэлийн шинжтэй соёл юм. Үүнд, өвчин зовлонгүй эрүүл мэнд, хэрүүл маргаангүй эв найрамдалтай, хортой ариун бус идээ цагааг хатуу цээрлэж, бузартахаас болгоомжлон, атгаг муу санаатай хортон муу хүнээс хол зайдуу, гал усны гашуун зовлонгоос биеэ хамгаалан, галзуу нохой, догшин шувуу, араатны халдлага довтолгооноос болгоомжлон, эцэг, эх, үр саднаа асрамжлан, уг удмаа мэдэж, эр нөхөр, эмэгтэй ханийн эв дүйг эрхэмлэн хүндэтгэж, эд хөрөнгө, малын хишиг буянаа эрхэмлэн хайрлаж, арвижуулан, ариун дагшин онгон байгалиа тахин шүтэж, эцгийн гал голомт, онгон шүтээнээ ариун бус зүйлээр бузартуулахаас болгоомжлон галын цээр сахиж, бие, сэтгэлдээ орших сүр сүлдээ гаднын ад зэтгэр, хорлол, хэл амны бузараас хамгаалж өөрийгөө захиран эзэмдэж, хөх мөнх тэнгэр, эцэг дээдэс, эзэн Чингисийн онгон сүлд шүтээнээ сүсэглэн хүндэлж аж төрөх зэрэг утга санааг илтгэдэг байна.
Уул, овооны санг дээр цагт агь, ганга, даль, сурнаг зэрэг тансаг үнэрт таван ургамлаас бүтсэн тусгай сангийн бэлдмэлийг авч очиж уул, усандаа уугиулж, унгатган өргөл үйлддэг. Ариун сангийн өргөлөөр уул, усыг ариутган тэнгэр, газрыг хамтад нь баясгадаг байна. Аглаг ой тайга, уул, усны орой дээр элдэв янзын чөтгөр шулмас, муу сүнсийг зайлуулахын тулд сангийн утааг үүл мэт уугиулснаас тэр элдэв зүйлийг дарж, уулын тэнгэр лус, газрын эздийг баясгах сан тавих ёсыг бөө нэр дэлгэрүүлсэн байна. Сан тавих ёс газар нутаг бүрд өөр өөр байдаг. Сан тавихдаа хамба, арц, даль гурвыг ихэвчлэн голлодог. Аль болох ариун газар ургасаныг нь түүж сан тавина. Бөөгийн тахилд их ёсны, бага ёсны хоёр янз тахил байдаг. Бага тахилд архи, сүү, тавгийн идээ ордог бол их тахилд эдгээр дээр нэмж махан шүүс ордог.
Сэржим (цацал өргөх гэдэг үгийн хувирсан хэлбэр) нь тэнгэр, бурханд цай ундаа, сүү тараг, чихэр бурам, идээ, будаа, архи дарс, алт, оюу, мөнгө, зэргээр чимэглэсэн өргөл юм. Бас жимс, олон янзын идээ, ундаагаар сэржимийг өргөдөг. Зарим үед тухайн үйлийн зорилгоос шалтгаалан амьтны цусаар сэржим өргөх ёс ч байдаг. Сэржим олон янз. Тэнгэрт сэржим өргөснөөр гэм нүгэл арилж, их буян хурах бэлгэдэлийг агуулдаг зан үйл юм.
Уул, овооны тахилгын зан үйл нутаг нутагт өөр боловч тахих уулын хажуу бэлээс тахих, уулын орой дахь овоон дээрээс тахих гэсэн үндсэн хоёр ёс байна. Уул, овоог тахисны дараа ихэвчлэн уул, овооноосоо бууж тэгш тал дээр гал түлэн галын тахилгыг үйлдээд бөх барилдуулж, морь уралдуулж, уртын дуу хуураа тоглон наадаж багахан бэсрэг наадам хийдэг уламжлал нилээд түгээмэл юм.
Ийнхүү монголчууд Хүннү, Сүмбэ, Нирун болон Чингисийн үеэс уул, овоог тахин шүтэж дээрхи олон зүйл бүрдэл бүхий тахилгын цогц ёсыг уламжлан хөгжүүлсээр өнөө бидэнтэй золгуулжээ.
Subscribe to:
Posts (Atom)